E wavokiti keda kece tu na noda iyau; keda qele, veikau, kei na noda iqoliqoli wili kina na waitui kei na kena uciwai. Ia e vica vei keda e vakabauta ni da na rawa ni rawata vakaidina na noda bula mai na veika e wavokiti keda tu?
Rawa kina na bula
Sega talega ni vakataratututaki ni da kila vinaka tu ni da rawa ni bula mai na veika ka toka ravita na noda veitikotiko kei na veikoro me vaka na veikau, uciwai kei na waitui. Eda kila tale tu ga ni sa oti makawa sara na gauna era se teitei tokaga vakalalai me rawa na kana. Me kena ikuri, eso era qoliva na wai e tokaravita na nodra itikotiko me vakaicoi toka kina na veika esa rawa mai vanua.
Na gauna qo, sa tiko na makete kei na dua tale na ka ka dodonu me tiko vei keda me rawa toka kina na bula ena dua na itagede. Oqo saka na ilavo. Ia o koya e sega ni da tutu e basika. E cakacakataki, e bunoci.
Vuli kei na ilavo
Ena noda veikoro kei na itikotiko kece sara ena noda vanua, wili kina ena taoni kei na vanua ni cakacaka, sa vakabibitaki tiko vei ira na luveda me ra vuli vinaka sara ka me dua na nodra cakacaka vinaka.
Ena levu na gauna, e itakele toka ni rai vakaoqo na ilavo. Ni dua esa cakacaka vinaka, sa na rawa ilavo toka ena veimacawa, macawa rua se ena veivula. Sa rawa toka e kea e dua na ivurevure me qaravi kina na oga eso me baleta na vanua, lotu kei na matanitu.
Ni da teitei, eda na waraka me matua na itei oti oya sa na qai rawa ni mai caka na volivolitaki se basa. Ia ya e taura toka e vica na vula se na rawa saraga ni vakayabaki.
O ira na qoli, na gauna era sa vakana makete kina, sa na yaga me ra lako vakayawa me qai rawa e levu na ika. Qo e duidui mai na nodra a qoli me baleta ga na nodra dui matavuvale. Ni sa caka na vakana makete, ena yaco mai na gauna sa na sega ni rawata na qoliqoli na veika e vinakati vua — me vakania na drau se udolu ena veisiga.
Na yaco ga na gauna, esa na drava mai na qoliqoli. Esa na yaco oqo baleta na ivalavala ni qoli e a vakayacori e sega ni maroroya na iyaubula ka yacana na qoliqoli kei na iyau e tiko kina me vaka na ika kei na vivili kei na so tale.
Qo eso na ka e a mai yaco ena kena mai sota kina e rua na draki ni bula e duadua – na noda bula vaka-iTaukei kei na draki ni bula e kauta mai na Vavalagi. Na draki ni bula qo e wili tiko kina na veika vakabisinisi ka yacana tiko vakaperetania na capitalism. E bibi kina na ilavo kei na kena rawa na tubu.
Me veimaroroi na sasaga ni toso
Na veikabuli ka da tu vata qo e dela ni vuravura, mai na rai ni capitalism, era tu ga me rawa kina na ilavo kei na tubu. Se qai oti tiko qo e vica na 10 na yabaki ena noda sa qai kidava mai ni kena vakarusai na iyaubula e sega ni walewale vinaka ni veivakatorocaketaki. Sa qai tekivu me curu mai kina noda veitalanoa ni veivakatorocaketaki se development(al) narrative se discourse e rua na vosa — sustainable development. Eso era kaya ni tekivu ena 1992 ena dua na veivosaki mai Rio de Janeiro e Brazil.
Na mataqali qo sa ikoya na veivakatorocaketaki e veimaroroi. E maroroya na iyaubula. Ni sa va oya, esa maroroya talega na ivurevure. Na veivakatorocaketaki e maroroya na ivurevure, e dodonu me dua na tiki levu ni dua na ituvatuva ni sasaga baleta era sa maroroi talega kina o ira era sebera mai.
Ia qo na vanua eda na rawa ni buwawa kina na noda rai.
Na veivakatorocaketaki ka vakanamata vakatabakidua ka kauta mai na rusa, baleta ni vakatabakidua kina na kena sagai na ilavo, era dau rawa ilavo lelevu kina na itaukei ni yaubula. Ia era guilecava tiko ni ilavo levu oya e rawa mai na iyaubula ka sa tu rawa ena gauna eda sucu mai kina. Ni sa yali yani na iyaubula, sa oti talega na ivurevure.
Ke qai sega ni yalomatuataki na kena vakayagataki na ilavo levu e rawa mai na veivakatorocaketaki vakaoya, sa a tarava saraga mai na dravudravua vakaidina. Sa na sega na iyaubula qai sega na ilavo ia sa na toka waca o tamata. Esa na qai cumuwaqara tale ena nona vakasaqara e dua na nona ivurevure me maroroi vinaka kina na bula.
Sa veisau na rai
Ia da kalougata sara vakalevu ni sa veisau sara na rai me baleta na rai ni veivakatorocaketaki. Esa curuma sara tikoga mai na veiqaravi ni matanitu eda digitaka kei ira na isoqosoqo era veiqaravi ena taudaku ni matanitu (non-governmental organisations se NGOs).
E dua na minisitiri se tabacakacaka, na Minisitiri ni Qoliqoli (Ministry of Fisheries) e volai sara tokaga ena ruku ni yacana e vica na vosa ka kaya o Saimone Tauvoli, na principal fisheries officer-inshore fisheries. Ena dua na veitalanoa ka qaravi mai na nodratou valenivolavola liu ena Takayawa Building e Turaki Suva ena Lotulevu sa oti (na ika 27 ni Vevurueri), e a kerea o Tauvoli ni sebera ni vakamacalataka na porokaramu duidui e tiko ena loma ni nodratou veiqaravi, me vakamacalataka mada na yavu vakalawa e ratou dabe toka kina.
“O koya (Minisitiri ni Qoliqoli) e nona itavi o koya me maroroi, na kena vakatorocaketaki, kei na kena yadravi tiko na veika bula eso ka tiko ena noda qoliqoli. Koya ya na ka me matata tiko, na yavu me da kila tiko na iTaukei.”
Ena nona vakamacala, e wasea toka o Tauvoli na itukutuku me baleta na nodratou veiqaravi raraba kei na vica na porokaramu ka ra koto ena Minisitiri ni Qoliqoli me vaka na inshore fisheries development, deepwater snapper fisheries, seaweed farming se na tei lumi, kei na food security ka tiko kina na susu ika kei na susu ura.
