Tukutuku kei Viti (Taukei) (Yau) Jiu; Viro, Yavirau (Iperiu)
VAKAVO sara ga kevaka eda na duavata ka da na vakavatukanataka na veiyalayalati era dau vakayacora na noda qase, ke da na sega ni tu vakabobula se kau tani mai na noda vanua.
Tukutuku kei Viti (Taukei) (Yau) Jiu; Viro, Yavirau (Iperiu)
VAKAVO sara ga kevaka eda na duavata ka da na vakavatukanataka na veiyalayalati era dau vakayacora na noda qase, ke da na sega ni tu vakabobula se kau tani mai na noda vanua.
Eda sa yali se da sa sega ni rokova na i vakatagedegede ni noda bula dina vakavanua e na gauna ni veitosoyaki (suku/soko). E vakayacori oqo me sotava ena veika e gadrevi me rawa kina na bula.
Eda se maroroya tiko eso na ka, ia, e levu e sa yali yali.
Eda a dau vakayagataka na Qau se Saqau na lawa ka vakamacalataka na kakana eda kania lkei na kena eda sega ni kila, e sa sega ni kilai tu e na gauna oqo. Era vakatabuya na Sabata . E tiko na siga ni vakacagicagi me vaka na Deruya se Celuya kei na Sukamai se Nasoqo kei na vuqa tale ka da sa sega ni vakayacora tu, ia, eda sa vakananuma tu ga e na noda vosa ni veisiga.
Era voroka na vatu ni volavola nodra na vuda e na vuku ni i lavo. Era taura na veika kece.
Eda sega ni vinakata me da guilecavi vakadua.
Era na gadreva me da na vakabulabulataka tale na veika e baleti keda me taucoko , ia, kevaka e na sega ni vaka dina kina na ka e gadrevi, ia, eda sa vakauta tiko na noda vakanuinui vinaka kei na gagadre kivei ira na noda era se bula tiko e na veiyasai vuravura raraba, ka mo ni tu vakaukauwa kina.
Era a sa dau volavola makawa tu o ira na vuda e na gauna era yaco mai kina ki na veiyanuyanu oqo. Era a vakatoka me o FEYE ka e muri e sa qai vakatokai me o FEJE e na gauna era wilika kina e na vosa vaka Roma se Latini. Na volavola oqo e vakatakila na vosa na YAWA ka kena i balebale ?na i tikotiko ni YA.?
Se era matanivola e vakaibalebaletaki ki na W se e na noda vosa na, WA, ka kena i balebale na ?na i tikotiko se i lawalawa tamata?. Na tolu na i vakatakilakila oqo e dau vakayagataki e na noda i yaragi ni i valu me vaka na i wau ka kena i balebale na i ?lawalawa tamata digitaki.?
YA e yaca ni noda Kalou ka tautauvata kei na Kalou i Tevita (Daveta / Tavata) (Same 68:4).
Era dau vakatokai na Raqa se Raka se Raga se Rake se Rega se Lega se Laga se Kara se Qara se Qala se Kala se Kale ka kena i balebale na i ?taukei ni vosa.?
Era dau kacivi tu na Kata, Kete, Dege, Gata, Qata, Kada, Kede, Kade,Taka, Daka se Taga se Teke ka kena i balebale na ?taukei ni vosa.?
?Kadi / Kadai / Kadaya / Ketei ; Qati / Qatai / Qataya ; Gadai; Degei / Degeya / Tekei e kena i balebale na ?bulataka na vosa i Ya? Oqo e so na yaca ni vanua:
1. YAWA, WAYA, WEI, WAI, WI, YAWE kena i balebale ?o ira na i tikotiko nei Ya ?
2. YAOVA (Nayiova) kena i balebale ?luvei Ya vakayalo?
3. KABA, VAKA, VAQA, BAKA, BEQA, KABE kena i balebale ?o ira na luve ni vosa?
4. KADAVU kena i balebale ?luve ni vosa lumuti?
5. KABARA, KABALA, KAVALA, LAKEBA kena i balebale na ?luve ni vakatawa ni vosa.?
6. RATU, LATU, TURA, TULA, DULA, CULA, COLA, DOLA, TOLA, TORA kena i balebale na i vakatawa ni koya e lumuti.
7. SO se SU se SAU se SEU se SAYU se SAYAU kena i balebale ? Na Tui e lumuti.?
8. MO, MU, MAU kena i balebale ?ai liuliu lumuti se tama; sega ni yavalati se dei.?
9. MUA/MUYA se MAUI se MOA/MOYA kena i balebale ?liuilu lumuti nei Ya ; sega ni yavalati se dei vei Ya; i soqosoqo.?
10. YAU or YU (JIU) kena i balebale ai lumuti nei Ya?
11. TUI se TUYA se TOYA se TAUYA kenai balebale ?tamata lumuti nei Ya?.
12. LO se LU se LAU se LAO se RO se RU se RAU se RAO kena i balebale ?ai vakatawa lumuti; Rawa talega ni vakaibalebaletaki ki na Laione?
13. LA se RA kena i balebale na i ?vakatawa?
14. TAI, DEI, TEI, TI, DI, ITA, TAYA kena i balebale na ?na tagane se tamata nei Ya?
15. MASI, MASAI, MASEI, MASAYA kena i balebale na ?tamata, Tui mai vei Ya?
16. MARI, MALI, MERI, MELI, MARAI, MALAI, MARAYA, MALAYA kena i balebale na i ? liuliu, vakatawa nei Ya?
17. MAI, MAYA kena i balebale na i ?liuliu mai vei Ya?
18. KOMAI kena i balebale na i ?liuliu ni vosa tabu se luimuti nei Ya?
19. MARA, MALA kena i balebale na i ?liuliu ka ai vakatawa?
20. RAVI, RABI, RAVAI, RAVAYA, LABI, LAVI, LABAI, LABAYA kenani balebale ?na luvei koya na i vakatawa nei Ya.
21. TURAGA, TAURAGA, TURAKA, KETURA, DULAKA kena i balebale ?ai vakatawa lumuti ni vosa?
Ko ira na noda vuda e tiko na nodra i Vola Tabu se volai ka vakatokai na Tonaka se Tuka se Gato se Gatu se Kato.
E kena i balebale na Tonaka na ?vosa ni tamata lumuti.?
E tiko na i yaya tabu ka vakayagataki e na vakacabo:
1. Tonaka (na Tabuya) – se vakaibalebaletaki ki na vola vivigi ni veiyalayalati makawa.
2. Sova se soba, sofa (na Tabuya / na Davui se Davauya) – e vakaibalebaletaki ki na i vakatagi ka vu mai na cagi. Eda sa dau vakayagataka tiko na bati ni tovuto me i ka ni sova me vaka ni a se sega tu na bulumakua e na gauna eda a yaco mai kina ki na yanuyanu.
3. Era qai vakayagataka na vuda na Davui me kena i sosomi.
4. Tu / Drasa / Sadra /Sedre (na tabuya) – e vakaibalebaletaki ki na tavaya waiwai lumuti se i tutu ka dau vakayagataki e na nona lumuti e dua na i liuliu se Tui. Tu se Tau e kena i balebale na ?tamata lumuti? kei na Drasa e kena balebale talega na ?Tui e bubuluitaki?.
5. Seru se Serau se Selu se Selau e kena i balebale na ?cina ramase; seru ni ulu ka dau ciqimaki tu ga e na ulu e na veigauna taucoko e na i nuinui me cilava mai na rarama mai lagi; galala mai na bula vesuki? Dau kacivi talega na seluya, seruya e kena i balebale na cina rarama vei Ya. Seruya se manu se Ramanu (Manora) kena i balebale na ?cina (rarama) vei YA?.
Era vakayagataka tiko na veimata ni vola e so me vakananumi keda tiko na kena i balebale dina. Na droini ni vakatakarakara. Tabuya se Tabauya se Tavuya e kena i balebale na ?e ka tabu vei Ya; a gone lumuti nei Ya?. Sova, Soba, Suva, Sofa: – luvei koya ka lumuti/liuliu tabu; ai vakatagi rogo e na kaukauwa ni cagi;
E vakaibalebaletaki talega ki na delana lailai se or Yasuva (Josefa) vatu buli (pyramid) se delana ka vakananumi ira tiko e na nodra veisiga mai Ijipita. Sa koto oqo na delana buli (pyramid) kei na kena i vakatakarakara me vaka e dau vakayagataki vakawasoma e na noda kesakesa ni masi.
E vaka era vakayagataka talega tikoga na tacida mai Yasarel me i vakananumi tu e na nodra kuila.
Au sa vakauta na noqu vakanuinui vinakaki vei ira taucoko na taciqu e na veiyasai vuravura.
Na cau oqo e nona vakatabakidua o Aisea Delai ka qarava duadua na vakadidike oqo ka veivakasalataki talega. E sega ni vakaitavi e na vakadidike na Nai Lalakai.
