Ena Vakarabuka na ika 19 ni Janueri ni yabaki oqo, e a vakayacori kina e dua na lotu e Nausori Koro ena Yasana o Tailevu. Era a vakatikori ena lotu bibi oya o iratou na iliuliu ni mataqali e lima; Nailagobokola, Sauturaga, Rara, Burelailai kei Nakuita.
O koya e iliuliu ni Mataqali Nailagobokola, e dau kilai se kacivi tale tu ga me o Komai Nausori. E iliuliu talega ni Yavusa Vuniiviivi ka sa nona toka na madigi o Ratu Jese Qalirea.
E mani navuca na nomuni tabana ni veiqaravi me la’ki dua na veitalanoa kei Ratu Jese. E a vakadonui na noda kerekere, ka lai caka na veitalanoa ena nodra itikotiko ena Tusiti sa oti na ika 21 ni Janueri 2025.
Sa toka e ra na kena matailalai, ni sa wiliwili sara yani.
E a tekivu ga na veitalanoa, me vaka na kena ivakarau ena nodra vakamacalataki ira. “Maleka sara vakalevu. Ni bula saka na turaga kei na marama … . Au via vakamacalataki au tikoga, na yacaqu o Jese Qalirea mai na Mataqali Nailagobokola, ena Yavusa o Vuniiviivi ena koro vakaturaga e Nausori, loma ni Tikina o Nausori ena Yasana o Tailevu,” e a tukuna o Ratu Jese.
Veibuli vakavanua
Dina ga ni sa qaravi oti na lotu me baleta na itutu vakavanua, e vakaraitaka toka o Ratu Jese ni tiko na inaki me baleta na kena ivalavala vakavanua.
“Sa tiko na ituvatuva ni vanua,” e kaya o Ratu Jese. “Ni na raica saka tiko ena gauna oqo au tikoga ena noqu tikotiko voleka ena itikotiko ni matanitu e Vuniiviivi, i Manoca yasana va qo ki Korovou ena taoni o Nausori. Sa tiko na ituvatuva me’u na qai toki tiko kina vale ni vanua ena loma ni koro e Nausori. Taumada me na vakavinakataki na vale ni vanua, oti sa na qai ia na toki. Sa na qai lai caka tiko e loma ni vale e Nasimasima na veibuli vakavanua.”
E vakaraitaka vakalekaleka sara o Ratu Jese eso na ka me baleta na veibuli vakavanua.
“Keitou dau vakaitavitaki ratou tiko kina na Tui Kaba na Vunivalu. Sa na qai kau e dua na kena itukutuku vua na turaga ni Kubuna e Bau me ratou na qai lesia mai e dua me qai mai caka na veibuli e loma ni vale e Nasimasima.”
E kaya o Ratu Jese ni sebera sara ni lokuca e dua na siga me qaravi kina na itavi bibi oqo.
“Keitou sa raica tikoga me loma ni yabaki qo me na qai vakayacori kina. Sebera ni biu se yalataki e dua na tiki ni siga,” e kaya o Ratu Jese. “Na qai vakamalua na toki, vakavinakataki na vale, dua tale na kena veitalanoa, sa na qai cabe na ilakolako ki Kubuna sa na qai vakadeitaki na tiki ni siga me na vakayacori kina na veibuli.”
Me baleta na vanua eso ena kau kina na itukutuku ni sa loku oti na kena siga, e kaya o Ratu Jese: “Au kila ni na kau wavoki ga kina Tikina o Nausori. Yavusa ga o Nailagolaba na gone turaga na Tui Kuku na Vunivalu, i Vunidilo vua na Vunisalevu na Tui Vugalei, vaka kina i Natakala na turaga na Tuvou ena koro o Verata. O ratou tikoga na turaga ni vanua ena Tikina o Nausori, ratou sa na gole tiko mai na wekai keitou mai Kubuna.”
O ira na vo ni vanua veiwekani, e kaya o koya ni ra sa na rogoca beka ga era sa na qai toso yani baleta na veiwekani esa tiko. Nodra vakawiliki ira toka na vanua era veiwekani kina, oka kina e ratou sa cavuti oti, era qai tukuna toka na vanua o Naivisere na goneturaga na Qaranivalu, “keimami veiwekani kece tikoga. Koya ga e rogoca, sa na qai gole tu mai”.
Vakamamadataki na itavi
Na uto ni veitalanoa ka vakayacori ena Tusiti sa oti, dina ga ni se qai vakatikori ga vakalotu, e baleta tikoga na ituvatuva nei Ratu Jese me baleta na vanua o Vuniiviivi.
E vakavinavinakataka sara o Ratu Jese na “taro vinaka”. Ena nona sa dau vakaraica toka na draki ni bula e Nausori, ka tautauvata kei na bula ni iTaukei e Viti taucoko, esa raica kina ni sa dodonu me ra cakava e dua na ka o ira na iliuliu vakavanua.
“Da kila ni sa tiko rawa na vanua sa qai gole mai na lotu. Sa toka na lotu sa qai gole mai na matanitu kei na kena itavi, na kena icolacola vei ira na lewe ni vanua ena nodra veiqaravi tiko,” e kaya o Ratu Jese ena nona tekivuna na nona ivakamacala me baleta na rai ena nona veiliutaki.
“Au vakabauta ena vica na yabaki sa oti me yacova tiko mai na gauna edaidai, sa bibi sara na icolacola vei ira na lewe ni vanua, vakauasivi vei keda na kawa iTaukei. Sa tiko rawa na icolacola ni matavuvale, mataqali, tiko na icolacola ni vanua, ra sa qai vakacolati tale ena icolacola ni lotu vakakina na matanitu, soli ni yasana se na cava tale, au vakabauta e vuni yaloqu taucoko sa kena gauna qo e Vuniiviivi me keitou vaqara na turaga ni Yavusa o Vuniiviivi me vakamamadataki na icolacola vei ira na noda na lewe ni vanua.”
E kaya o koya ni talei toka na bula e Nausori baleta na nodra tiko veicurumaki kei ira na kawa tamata tale eso kei o ira na noda mai na veiyasai Viti. Kaya tale o Ratu Jese ni nodratou ituvatuva e Vuniiviivi e salavata sara tokaga eso na ka sa bau tuvalaka toka na Matanitu Cokovata kei na so na tabana ni veiqaravi.
“Me vaka saka ga na ituvatuva sa tuvatuvaka tiko kina na Matanitu esa veiliutaki tiko ena gauna edaidai,” e kaya o Ratu Jese sa ikoya “na noda vukei na kawa iTaukei ena noda cicivaki bisinisi. Eda kila ni sa tiko rawa na resources (iyaubula), na isolisoli ni Kalou bula ena noda dui mataqali ena noda dui yavusa.”
E dina ni levu taudua tu na keda qele na iTaukei, so vei keda era bau taukena toka eso na iqoliqoli, ia se tikoga eso na dredre ena gauna eda via tovolea me da curuma yani na buturara ni bisinisi. “E dau dredre toka na cicivaki bisinisi vei keda na kawa iTaukei ni sega tiko na starting capital (dua na uma ilavo levu me tekivu kina na bisinisi).”
E kaya o Ratu Jese ni vakavinavinataka na Matanitu kei na Tabacakacaka iTaukei ena kena sasagataki me da sa lako curuma yani na rara ni qaravi bisinisi. Dina ni tiko na duidui vei keda kei ira na tamata tale eso era sa bula tiko e Viti ena noda itovo ni bula. Ia e sega ni dodonu meda vakayagataka na keda duidui eso me noda ulubale ni da sega ni rawata na bisinisi. Me da curu yani ena kena vanua ni veiqaravi ka da saga sara me da rawata vinaka na bisinisi. Na gauna esa rawa vinaka tiko kina na bisinisi, e kaya o Ratu Jese, sa na qai rawa ni vakamamadataka sara na itavi vei keda.
Kerekere mai Vuniiviivi
E vakananumi vei Ratu Jese ni matanitu era veiliutaki eda dau digitaki na lewe ni vanua. So na matanitu eda digitaka, e lako vinaka vei keda. Eso tale e sega soti.
E qai kaya o Ratu Jese: “Qo saka mai na vuni yaloqu mai loma. Au kerekere saka tiko ena dui yavusa vakaturaga ena noda vanua. Keda raica na veidigidigi esa oti yani, 2018 kei na 2022, o ira na vulai e rua tikoga na nodra soqosoqo vakapolotiki se party lelevu, na Fiji Labour Party kei na National Federation Party. Oti ya sa qai mai duri tale na FijiFirst.
“Ia o keda na kawa iTaukei, o keda ga qo eda tatawase tiko. Voleka tiko ni sivia na 10 na party ni kawa iTaukei. Sa keitou kerea tiko na wekamuni e Vuniiviivi, na gauna qo me da sa rai vakayalomatua, da rai vakarabailevu. Kua ni da kauta tikoga mai na noda duidui vakatamata vata kei ira na wekada meda qai baci vakaduri party vou tale.
“Meda tu ga meda sa tokona na matanitu esa veiliutaki tiko ena gauna edaidai. Mena rawa ni dei kina na veika eda sasagataka tiko na kawa iTaukei me vaka na kena vakasukai mai na qele kei na veika tale eso me vaka na vakaduri bisinisi, na nodra vuli vinaka na noda kawa bula ma ra tamata yaga, qaqa ena veisiga ni mataka.”
Bisinisi me laveta na bula
Tukuna o koya ni bisinisi ena rawa ni vukei keda sara vakalevu.
“Me tiko na bisinisi me rawa ni qaravi kina na nodra vakatoroicaketaki na noda kawa bula mera tamata vuli vinaka mera cakacaka vinaka me tamata qaqa. Mera lesu tale mai ena loma ni matavuvale, mataqali kei na yavusa mera mai vakayagataki ena kena cicivaki na nodra bisinisi.”
Ena nona vakamacalataka tiko na bibi ni noda rawata na bisinisi, e kauta lesu o Ratu Jese kina veitalanoa me baleta na vakadidike ka tukuni mai kina ni 75 na pasede ni tamata era tiko ena itagede ni bula dravudravua, era kawa iTaukei.
“Tukuni tikoga ni da tamata Lotu Vakarisito ia eda tiko ena bula dravudravua. Au kila ena noda vakabauta, na turaga o Jisu Karisito e sega ni vinakata me dua e dravudravua me tiko ena nona loma ni bai na Kalou. E dodonu meda tamata lotu vakayalo ka vakaidina, meda tamata yaco, meda tamata rawati keda talega. Tawa tiko na noda taga me da qarava vinaka kina na noda veiqaravi ena veisiga.”
Suka na qele
Sa qai dea na veitalanoa kina dua tale na ulutaga e ratou sa sasaga makawa tiko mai kina ka kauwai tiko kina vakalevu na lewe ni Yavusa o Vuniiviivi.
“Dua tiko na usutu levu ni neitou sasaga tiko na Yavusa o Vuniiviivi, sebera madaga ni keitou vakatikori na turaga ni mataqali keitou vakatikori ena rua na macawa sa oti, keitou sa dabe vakavica na turaga ni mataqali. Keitou sa bose vanua. Keitou sa bosekataka tiko, qo saka ga baleta na qele ni Yavusa o Vuniiviivi se soli saka tu ena gauna ni CSR. (Colonial Sugar Refining Company e a kauta mai na matanitu koloni me baleta na kena tei na dovu e Viti),” e kaya o Ratu Jese.
“Me yacova saka tiko mai na gauna edaidai, ra mai saga vakalailai na neimami qase, na tamai keimami, na tukai keimami era sa liu yani, sebera ga ni vakavotukana na sasaga. Keitou vakabauta tiko ena vuni yaloi keitou taucoko, ni Matanitu esa veiliutaki tiko qoka ena vakayacora e dua na veisau, na veisau vinaka me baleti keda na kawa iTaukei.”
E kaya o Ratu Jese, mai na nona kila, ni qele e a taura na matanitu ena gauna ni koloni, na gauna ga esa oti kina na inaki oya, esa dodonu me sa soli lesu tale vua na itaukei ni qele. Ia vei ratou e Vuniiviivi, esa oti makawa sara na sasaga ni kena tei na dovu e Nausori kei na veivanua volekata. Ia dua na iwase ni vanua oya, e kaya o Ratu Jese, ese taura tu na matanitu me yacova sara mai na gauna edaidai.
Tiko na ivakadinadina?
Ni sa laveta mai o Ratu Jese na qele ka kilai tiko nikua ena yaca Vuniiviivi, eda qoroya na yalo ni sasaga esa tiko vei ratou na iliuliu vakavanua e Nausori. Ia, na vuravura oqo, eda kila kece tu ni sa dua toka na ka bibi dina, ke o laveta mai e dua na nomu ile, me tiko na veika e tokona. Ke qai volai toka na ivakadinadina, sa na qai totoka sara. E tiko beka oya vei ratou?
“E tu vinaka sara tu ga vei keitou na vakadinadina taucoko ni veiqele vaka-native grant, koya e crown grant, mai na gauna ya me yacova tu mai edaidai. Sa maroroi vinaka tu ka lai kau tale mai eso na itukutuku ena archives (National Archives of Fiji). E tu vinaka taucoko sara tu ga vei keitou.” E kaya o Ratu Jese.
“Qo e vakarau dua tiko qo, ena macawa ga mai qo (macawa oqo), na neitou na lai soli tukutuku (submission) me gole vua na Matanitu, deputy prime minister, prime minister vakakina vei ratou na (Department of) Lands na veisasaga kece keitou sa saga tiko qo me baleta na kena suka saka mai na neitou qele ese soli sara tu ena gauna oya.”
Sa dede na nodratou sasaga tiko mai na turaga ni Vuniiviivi. Sa 50 vakacaca na yabaki na noda tu galala mei vei Peretania ka sa oti e vica na veidigidigi, vuarviri kei na kena dui matanitu.
E tiko beka e dua na ituvatuva me baleta na qele e ratou saga tiko?
“Taumada, keitou sa boseka tiko kina na Yavusa Vuniiviivi, na inaki ni neitou saga lesu na qele koya se taura tu na matanitu ena gauna edaidai baleta ni sa lailai saka tiko na keitou qele koya esa tiko kina na koro ena gauna qo. Sa wavokita sara tu ga na taoni o Nausori,” e kaya o Ratu Jese. “Koya saraga ya kemuni, ke rawa ni vakagalagalataki e dua na tiki ni qele (koya era tiko qo ena Irrigation) ke mani soli lesu tale mai, ke rawa ni sa lai tekivutaki saraga e kea e dua na koro vou. O ira era se qai vakawati, vakamatavuvale vou ena vica na yabaki sa tu e matada qo, me ra sa lai tekivu kina.”
