Na veisau ni gauna kei na veika e salamuria mai ena dredre sara vua e dua me tarova. Ia, sa noda itavi meda dau tu vakarau ka curuma na marau kei na dredre e kauta mai o gauna.
E levu na daunivuku era tukuna ni leqa levu duadua sa sotava tiko na noda vuravura na revurevu ni draki veisau. Qo na katakata sivia ni draki ni vuravura ka vu mai ena kena cevuraki na kasirara e maliwalala ka lai vakavuna me vavaku na ilati ni vuravura.
Na leqa qo e vu mai ena kena sa toso sara vakatotolo na veivakatorocaketaki ka sa lai vakaleqa tale na veikabula e vuravura. Ia, eso na daunivuku era tukuna ni iwali ni leqa ni draki veisau e tiko ga ena nodra ivakarau ni bula na itaukei ni vanua se indigenous people.
Na kaboni e dua na mataqali kasirara e lai vakavavakutaka na ilati ni vuravura, qo e cevuraki ena gauna e kama kina na bukawaiwai se kilai levu tu me waiwai ni idini kei na waiwai ni waqa. Na bukawaiwai e vakayagataki vakalevu ena vanua ni buli yaya kei na veitosoyaki ena vanua mamaca.
Me vaka ni sa navuci tiko me vakalailaitaki na cevuraki ni kasirara sa bibi kina meda wilika tale eso na vuku vanua e maroroi tu ena waqa vakaviti ka sega ni vakacacana na iyaubula e vuravura.
O Rokola na mataisau levu
Ena nodra tawavanua mai na qase, sa leweniwaqa voli mai o Rokola, na mataisau levu nei Degei ka nodra vu na mataisau ena noda vanua. Me yacova mai nikua, era sa dui tu ena veivanua e Viti o ira na kena kawa.
E tukuni ni a taya na nodrau waqa na Ciri o Nakausabaria kei Cirinakaumoli, ena ivalu levu mai Nakauvadra. Ni sa vakacibi ivalu o Degei, me rau sa kabai na Ciri ni rau a vakamatea na toa, na nona ivakavakayadra. A taya e dua na waqa o Rokola, me rau dro bula kina na Ciri. Ia e sega ni matata se mataqali waqa vakacava; e dei tiko ga na itukutuku ni a taya e dua na nodrau waqa.
O Rokola e itukuni ni bulu tiko e Malabe, Wainibuka; ka ra tiko kina eso na kena kawa ena gauna qo. Eso era vakaitikotiko i Narauyaba, kei Vunitivi, ena yasana o Ra. Eso era tiko e Nukutubu Rewa, so tale era tiko e Solotavui kei Mokoisa mai Kadavu. E sega ni okati e kena kawa vakamataisau tale eso ni noda vanua. Esa roboti Viti na kawa vakamataisau, era qarava na kena itavi, ina veimata vanua era sauvaka.
Na Jafau kei na Lemaki
E vakamacalataka na iliuliu ni yavusa Naividamu, o Mosese Kama, ni o ira na nodratou qase, era kawa vakamataisau, ra vakatokai me Jafau. Era a gole mai Toga Matanisiga, ena nodra kerekere na turaga Tui Nayau vei Tui Toga ena gauna ya. Ra vakaitikotiko i Saumua, ena gauna qo era sa vakoro tiko e Naividamu, vua na turaga Tui Vulaga, mera sauvaka tiko na itikotiko i valelevu vua na turaga Tui Nayau, na Saunivanua o Lau, na Vuanirewa.
E ratou a gole tale ga mai na kawa vaka Lemaki, ratou mai vakatikotiko i Kabara, meratou dau ni ta kumete (tanoa) kei na tara valevakaviti vua na Tui Nayau. E rau veitacini na Lemaki kei na Jafau.
Ena nona ivakamacala na iliuliu ni yavusa Naividamu, o Kama, e vakaraitaka ni vosavosa “o Lakeba kei na ona vakataukata”, e vakaibalebale ina waqa voce; se waqa vakaviti. Na waqa vakaviti, e dua e muana levu, dua e muana lailai. Era dau kaya na qase ni Vanuaseu, ni muana levu o Vulaga, muana lailai o Ogea. Na kena cama o Kabara. E semati rau vata na dago kei na daku ni waqa e tolu na kau (ikaso). Na kau e toka i loma o Moce, rau yadua na tutuna o Komo kei Namuka. E kena laca o Ono kei Vatoa. Ni soko tu na waqa vakaviti, ena cavuti kina na vosa; o Lakeba kei na ona vakataukata — ni kauta tu na kena veiwekani.
E vakaraitaka o Mosese Vakauta mai Vulaga, ni waqa vakaviti e kilai me nona vata ni iyau na turaga Tui Nayau. Ni lalavaki yani na turaga Tui Nayau i Vanuaseu vua na Tui Vulaga; ena vakarautaka na vanua na waqa ni Viti (tavaki na waqa ni Viti), sokotaki ki Lakeba me baleta na nodra gagadre na Tui Nayau. Dau kena ivakarau me yarataki na waqa ni Viti e loma ni rara, mera binia veimatavanua na nodra iyau ena waqaniviti. E talanoataka na lalavaki vakavanua ena soqo a qaravi e Bau, a lalavaki kina na Tui Nayau me tavaki e dua na waqa ni Viti, me iyau ni yasana o Lau i Kubuna vua na turaga Vunivalu e Bau.
Sivisivi mai Vulaga
E dau vakayagataki ena gauna eliu na matau me ta (tavaki) kina na waqaniviti. Ena vuli ni ta waqa ni viti mai Vanuaseu, Vulaga, era se vakayagataka tiko ga na qasenivanua na matau. Eso na yaca ni matau dau vakayagataki na: matausivisivi me sivi kina na sai ka vakayagoyago vinakataki kina na loma ni waqa. Matau ni ulaula; qo e dau vakayagataki me ulati kina na loma ni dago ni waqa. Matau vulaono — na matau e dau vakayagataki ena veisiga, me musu kina na kau. Ena gauna qo, sa vakayagataki na ivarolivaliva me sivi kina na dago ni waqa.
Magimagi — e dau vakayagataki me vakadre kina na veigacagaca ni waqa, e sega ni vakayagataki na ivako. E kaukauwa na magimagi, ni rawa ni vesuka na isema ni waqa mev aka na wadrega, ia na ivako, ena rawa ni tacavu kevaka e yavalati vakalevu na veisema ni waqa.
Era dau veisokoyaki na qase ena waqa vakaviti, na drua, takia, kei na camakau. Ia, e sega ni yalani ga ena noda vanua na veisokoyaki ena waqa, era dau vakayagataka tale ga na Toga, kei na Samoa. E yacana mai Toga na kalia. Mai Samoa e yacana na alia.
Era vola na daunivakadidike, ni waqa vakaviti na Drua, e ivakaraitaki ni kilaka ni Pasivika, vakabauti ni nodra kilaka na lewe ni Osiania ena wasewase e loma (Central Oceania) kei na veiyanuyanu era okati ina vualiku ni osiania (northern oceania). E vola o Ronald Getty ni dewa mai na kilaka ni ta waqa mai Samoa, na tocitoci ena waqa e dewa mai Toga, ia e vakayagataki ga na kau dina me vaka na vesi, e kune vakalevu e Kabara kei Vulaga.
Na drua, e vakamacalataka o Ronald Gatty, ni dau ta mai Kabara kei Vulaga ena 1800 vakacaca na yabaki sa oti. E talanoataka na kena ta na drua na Ratu Finau ena 1913 -1914. E dua tale na drua na Rusa i Vanua, a ta mai Vulaga, qai sokotaki ki Lakeba. Na kena balavu e 35 na mita, na raba ni lomana e 15 na mita vakarivirivi, 6 na mita vakababa (15x6m), 1.8 na mita na cere ni waqa qo. Na Ra Marama; a ta mai Somosomo ena nodra lewa na Tui Cakau ena gauna oya, o Ratu Golea, ka soli vei Ratu Cakobau me nona iloloma vua na Tui Toga. Tukuni ni waqa qo e sokotaki vakatolu ki Toga. E 31 na mita na kena balavu, 5 na mita na kena raba. Rauta e 140 na kai mua ni waqa qo.
Na drua Ra Marama, e tiko kina e dua na miqa, ka rawa ni vavi kina e 100 na uvi lelevu, se vica vata na vuaka. E dau tava toka ena muailiu ni waqa na miqa. Ni vavi na magiti, ena waqa ena loma ni miqa na lovo, a ubi ena draunikau tali vakavavaku, vakatokai me lepo.
E tauri rawa na italanoa ena nodra veivuke na Minisitiri ni Veika Vaka-Taukei.
