Na veitukutuku eso me baleta na kabani oqo na ‘Polynesian Company’ ka tauyavutaki me rawa ni sauma kina na dinau vei Mereke.
E yaco tiko na veika kece oqo ena loma ni yabaki 1860 ki na yabaki 1870 e na noda vanua. Na gauna oqori esa bera ni soli kina na noda vanua ki na Marama bale na Ranadi kei Peritania levu.
E vakavuna na veika oqo ena kena a vakacacani ena kama na na nodrai tikotiko na kai Mereke e Viti na gauna oya. Ni volai tiko ena itukutuku ka tabaki kina …. “Thakombau having made depredations upon Europeans and having burned some of their properties and give them a great deal of trouble” … E sa qai taroga lesu mai o na matanitu o Mereke, me sa na sauma o Cakobau na vakacaca ni vakamakama oqo.’
Na dinau ki Mereke
Ni oti e ciwa vinaka na yabaki na kena soko mai ki na noda vanua na U.S.S. Vandalia oya ena yabaki 1858.
A sega ni qai vakaukauwataki Cakobau na matanitu o Mereke ena vuku ni veika a yaco ena vuku ni kena vinakatai me sauma na dinau ka tiko ena $45,000 na kenai sau vakailavo.
A curuma tale tikoga na vanua o Mereke na dredre ena vuku ni tiko yavavala, ka yaco voli ena gauna oya.
Na tiko yavavala oya a qai bau vinaka ena yabaki 1865, ka sa guilecava talega kina o Cakobau na dinau oya me na sauma.
Ia ena 1865 a kele yani ki Levuka na waqa levu na U.S.S Tuscarora.
Sa mani caka na vakatadu mata ki vei Cakobau kina loma ni waqa, mai vua na kena kavetani.
E a qai vakarerei koya na kavetani ni waqa ena vuku ni dinau me na sauma.
Oqori me sauma nona dinau vei Mereke, ke sega ena vakarusai na koroturaga kei Viti ena gauna oya, sa i Levuka, ena nodra yaragi na vavalagi oya na dakai.
E na tauri talega kina eso na yanuyanu mai na Yasana ko Lomaiviti, me vakataki Koro.
Na kabani na Polinisia (Polynesia Company)
E sa veiciciyaki ka lako vata nona lomaleqa ni vakasama nei Cakobau baleta ni sega saraga vua na iwiliwili ni lavo oya me sauma kina na dinau.
Sa qai veivuke vua na nona vakasalataki koya na na vukevuke ni kaunisela ni Mereke.
A mani vakatulewataka ko Cakobau ena yabaki 1858 ni na solia e 200,000 na eka ni qele vua na matanitu o Peritania.
Me qai sauma o Peritania na dinau levu oya vei Mereke.
Na qele kece ka sa solia tu oya me qai teivaki kina na vauvau ka sa sau levu tu ena gauna oya.
A mani caka e dua na veitalanoa ka ratou nakita kina e vica na turaga me tauyavutaki kina e dua na kabani, oya ko General Latham kei na eso na daunibisinisi mai Malevani, Ositerelia. ka rau kena waqawaqa mai ko Brewer kei Evans, ena nodrau tadu mai ki Viti ena kena vakadonui na veitalanoa oqo.
Me rawa ni sauma kina na dinau nei Cakobau ka taukena talega kina na 200,000 na eka.
Sa qai yaca ni kabani oya na “Polynesian Company.”
Na i vola ni veidinadinati
E na i ka 23 ni Jiulai 1868 rau mani gole yani ki Levuka ko Brewer kei Evans ka rau mata mai ni kabani.
E rau sa kauta tiko yani na i vola vakadinadina (charter) me na la’ki sainitaka o Cakobau, ka toka kina e vica na veidinadinati:
- ni ratou sa na sauma na dinau;
- ni ratou na sauma e £200 na paodi ena veIyabaki vei Cakobau kei na luvena;
- me soli talega vua na mataivalu ka ra vakaiyaragi tu ena dakai, ka me ra na valataka, maroroya ka tutaka tiko na matanitu o Bau;
- na kenai otioti oya me na la’ki vuli ki Malevani e dua na luvei Cakobau.
Sa qai lomasoli ka vakadonuya o Cakobau me:
- solia e 200,000 eka ni qele vua na kabani;
- solia talega na galala vua na kabani me vakaciciva na nona bisinisi ena noda vanua lomani o Viti;
- solia talega na galala vua na kabani me ra volivoli e liu na veiqele eso ka ra volitaki tiko.
Sega ni vakabau na veidinadinati
A saqata dina saraga vakaukauwa ko Misi J B Thurston na Kaunisela ni Peritania na veidinadinati oqo. Na kena matai, oya ni cala tu vakalawa me cakava e dua na kabani. Na kenai karua, ni sega ni tiko na lewa se taukena kece o Cakobau na 200,000 eka ni qele kece oya.
E saqata talega ko Komodoa Lambert, na gauna ka wiliki oti kina na veidinadina qo. Sa mani vakasuka tale kina na veidinadinati oya ko Cakobau.
Na i karua ni veidinadinati
E na yabaki vata tikoga oya e volai tale e dua na i vola ni veidinadinati na mata mai na ‘Polynesian Company’, ia e baci saqata tale na Kaunisela vakatawa. E tukuna ni sega ni duavata kina baleta:
- ni rawa ga ni cakava e dua na matanitu, ka sega ni kabani;
- ni o Cakobau madaga e sega tiko vua na kaukauwa me vaka na Tui Viti;
- e sega ni rawa talega ni solia o Cakobau na qele kece oya, ni sega tiko madaga ni nona.
Ia sa na sega ni dua na mataivalu dau tauri dakai ena gauna oya.
E sa mani yalataka o Cakobau me ra kakua ni sauma na vakacavacava ni veika e vakau mai, kei na veika e vakau ki vanua tani.
Sa qai yalataka talega vei ira ni na maroroi ira na vavalagi.
E sa qai sainitaki ena vula i cukicuki ena yabaki 1868 na veidinadinati oqo.
Sa ratou vakadonuya na kabani kei na vukevuke ni kaunisela ni Mereke me ratou sa na sauma na dinau vei Merika.
Oya nai matai ni sausaumi e rauta ni £9,579 na paudi ka sauma na ‘Polynesian Company’
Na gauna e mai cava kina na saumi ni dinau ki Mereke
E sa mani qai saumi vaka oti ena i ka 19 ni vula i balolo levu (Noveba) ena yabaki 1870, mai vua na ‘Polynesian Company’.
Sa qai tekivu me ra toso mai vakayauyau na vavalagi ki Viti ena vuku ni kabani qo na ‘Polynesian Company’.
Sa tekivu talega me luluqa mai na veika a yalataka o Cakobau vei ira na na vavalagi. Sa basika talega e levu na dredre ka lako vata ena kena lutu nai sau ni vauvau.
Na lutu ni kabani
Sa tekivu tauaua mai vakamalua na ‘Polynesia Company’ ena levu ni dredre ena kena sagai me taukeni kece na i wiliwili ni eka ni qele ka a yalataka o Cakobau ki na kabani.
Oya na 200,000 na eka na levu ni qele ka a tukuna ni nona ka ni ra sa veicemuri tiko na taukei dina ni qele ka ra taukena tiko na i wase ni qele kece oqo.
Na vuna era sa veicemuri tiko kina na taukei ni qele ka ni ra sega saraga ni bau kila vakalailai na kena sainitaki na veidinadinati qo ka ni ra wele sara tu ga, sa sainitaka o Cakobau na veidinadinati ena vuku ni qele kei na saumi ni dinau.
Oqori saraga na ka e yaco dina ena gauna oya ka ni ratou sega ni tadra na vavalagi ka tauyavutaka na kabani qo ka sauma na dinau ena vuku ni dredre esa mai sotavi qo.
Mai na 200,000 na eka qele qo a mani taura rawa ga na kabani e 90,000 na eka qele qo mei lutua ni nodratou sauma na dinau ki Mereke.
Era qai cakacakataka na uma qele qo ka ra tawana mera teitei kina, ia e dua nai wase era mai dabe volekata na toba levu e Suva ka lailai mai na 500 na eka.
A mani ratou qai vakadinata na taukei ni kabani qo na ‘Polynesia comapany’ ni dina tikoga ko Misi Thurston ni na sega ni dinata na nona yalayala o Cakobau ka ni sa volitaka eso na wase ni qele qo ka sega ni kena taukei dina.
A sasaga na kabani me ratou taura kece na qele ka yalataki vei iratou ia e seva ni qai soli ki Peritania na noda vanua ena yabaki 1874.
E sa mani yalani talega kina na nodratou sasaga na kabani ni sa vakarewa na kuila kei Peritania mai Levuka, sa soli vakadua na noda vanua.
Eda qai raica ena itukutuku oqo ni a veivuke ena nona sauma na kabani na Polynesian Company na dinau nei Viti ki Mereke.
Oya na veitukutuku kece ka bula tu vakaivola ena vanua ka maroroi tu kina na keda itukutuku ena British National Archives mai Bolatagane.
