Update: 9:13AM ENA rawa li ni ko raitayaloyalotaka kevaka ko na lako curuma e dua na i tuvaki, oya e na nomu sega tu ni kila na kena butakoci na i lavo ko bunoca mai na nomu akaude ni baqe – oqo e sega ni i tukuni e wiliki e na veva se saravi e na i yaloyalo yavala, e yaco sara tiko ga e na noda Viti.
Ko Singh e dua na lewe ni vanua e Suva e sotava na leqa oqo ka sotava na i vakarau lawakica oqo e na kena taurivaki vakailawaki mai na nona akaude ni baqe na nona i lavo.
Oqo na veika e lako curuma ko Singh e dua na dauvolivoli me baleta na nona akaude ni baqe:
Ko Singh e dua na dauvolivoli ka sega sara tu ni taucoko na nona kila, na veika me baleta na kena vakayagataki na veiqaravi ni baqe, ka qai dau vakararavi tu ga vua na nona i tokani vuli tiko e na vuli torocake, ko John, me dau lai biu i lavo ka lai kau i lavo talega mai e na nona akaude ni baqe e na vukuna.
Ko John e tu kece tu vua na i tukutuku matailalai me baleta na nona akaude ni baqe ko Singh oqo e wili talega kina na nona naba ni akaude kei na vica na i lavo e tu e na loma ni akaude. Ia, e na baqe ka dolava kina ko Singh na nona akaude ni maroroi i lavo, e cakacaka tiko kina e dua na i tokani nei John.
Na i tokani oqo nei John baleta ni matata tu vua na veika me baleta na veiqaravi e vakarautaka na baqe e vakaraitaka vei John ni na rawa vei John me na rejisitataki Singh e na talevoni, me baqe e na monalivaliva(internet banking).
E vakamacalataka sara na i tokani nei John vei John na veitaro e so e na tarogi vua, na veika e na vakayacori kei na vei tukutuku me sa tiko rawa vei John ni bera ni qiri me rejisitataki Singh.
Ni cava na nodrau veitalanoa kei nona i tokani e sa vakatekivu sara me vakasoqona ko John na i tukutuku e so me baleti Singh ka me rawa talega kina vua me na rejisita taki Singh kina.
E na gauna sa taura rawa kina ko John na vei i tukutuku kece oqo me baleti Singh e sa rejisitataki Singh sara me baqe e na monalivaliva. Baleta ni sa matata tu vei John na i tukutuku baleti Singh kei na veitaro e na tarogi mai vua e sega ni qai tao na nona sasaga ni rejisita taki Mr Singh me baqe e na mona livaliva.
Ia, e na kena vakayacori tiko oqo e sega tu ni kila ko Singh ni sa rejisita tu ko koya me baqe e na monalivaliva.
E vakayagataka sara ko John na i tukutuku vakarautaki me baleta na akaude ni baqe nei Singh e na monalivaliva ko a vakarautaka mai vua na baqe e na gauna e rejisitataki Singh kina.
Mai na akaude nei Singh e vakauta sara ko John e $12,000 kina nona akaude ka qai mai vakayagataka tu yani me vaka ga e nona.
E na gauna e gole kina ko Singh kina baqe me lai taura mai na nona i lavo e vakaraitaki sara mai vua ni sa vakau e so nai wase ni nona i lavo ki na dua tani tale na akaude ka vakayagataki kina na nona akaude ni baqe e na mona livaliva.
E vaka e veilecayaki na nona i tuvaki ni vakasama ko Singh baleta ni lomatarotaro taka tu se, e rawa vakacava me yaco oqo ni a se sega vakadua ni rejisita ko koya e na baqe e na monalivaliva ka qai vasamataka lesu talega ko koya ni a dau vakayagataka tu ga ko koya na nona i vola ni baqe me baqe kina.
E mai biuta na nona kudru ko Singh kina Matabose ni Dauvolivoli.
E vakataroga na Matabose, vua na baqe, na vakamatata ni veika e yaco, ka qai solia lesu na baqe oqo na $12,000 vei Singh ka mai vakacegui talega na i tokani nei John e tiko e na baqe.
E sa vakaraitaki talega na kisi oqo kina tabacakacaka ni ovisa.
E vakaraitaki toka e na i talanoa oqo, na kauwai e tiko, me baleta na i walewale ni nodra vakadinadinataka na kedra i tukutuku na dauvolivoli na vei kabani veiqaravi ena kena maroroi se veibiuyaki na i lavo e na nona akaude na dauvolivoli.
E vuqa na dauvolivoli e ra sa vuli tiko e na sala kaukauwa, vakamosiyalo vakaoqo ka tauri rawa kina ni na ka ga e tarovi ira tiko na daubutako mai na nodra butakoca na nodra i lavo sai koya oya na i tukutuku vuni me baleta na nodra akaude ni baqe. (So for now, as some consumers are finding out the hard way, only a username and password stands between criminals and their hard-earned money.)
E dua na ka me nanumi tiko oya, ni, na veiwalewale taucoko ni kena taqomaki na akaude ni dauvolivoli ka vakarautaka tu na baqe, e sega ni vakadeitaki tu na kena rawa ni taqomaka na i tukutuku me baleta na dauvolivoli.
Ia, e na kena levei na i tuvaki vakaoqo, e na vinaka vua na dauvolivoli me na qaqarauni e na wasei ni kena tukutuku kei na nona qarauna na tamata e wasea kina na veika me baleti koya.
Na i Tavi ni Dauvolivoli
Dina, ni dodonu vua na baqe me na vuki veisautaka tiko na nona i walewale ni taqomaka na i tukutuku nodra na dauvolivoli me rawa ni taqomaki ira kina mai na veika vakaoqo.
Ia, e sa vakacolati kina na i tavi vua na dauvolivoli me na qaqarauni tiko e na gauna e vakayagataka tiko kina na veiqaravi ni baqe me kakua kina ni lawakitaki mai vei ira na daulawaki.
Me na nanuma deivaka tiko na dauvolivoli ni sega ni rawa ni dua e mai vakasaurarataki koya me solia na kena i tukutuku taqomaki.
Ko ira na dauvolivoli e dodonu me ra maroroya vinaka na i tukutuku matailalai me baleti ira oqo me vaka na nodra i vola ni baqe, na nodra meli e na monalivaliva(e mail), na yacavuni e ra vakayagataka e na gauna e ra dau vakayagataka kina na veiqaravi ni baqe, na i tukutuku vuni me baleta na nodra dolava na nodra akaude ni baqe (password), na naba vuni e ra dau vakayagataka me ra vakayagataka kina na nodra akaude ni baqe (PIN numbers), na i vola ni jeke e ra vakayagataka, kei na veitaratara vakaivola taucoko e vakayacora kei na nona baqe me na dau maroroya vinaka ka me kakua ni wasea tale vata kei na dua tale, baleta ni na i tukutuku oqo e dodonu me na taqomaki vakavinaka sara.
Na i tukutuku oqo e sega ni dodonu me na wasei vakaveitalia.
Ko ira na dauvolivoli e ra kila na vakayagataka na veimisini e so kei na monalivaliva e na rawarawa me ra vakamuria na veika e yaco tiko e na nodra akaude ni baqe e na monalivaliva ka rawarawa na nodra toboka na i vakatakilakila ni butako se lawaki e na nodra akaude. Na kena totolo na kilai ni vakatakilakila oqo na rawarawa sara ka totolo na kena vakavinakataki.
Na Veika mo Cakava
l Kakua ni solia se wasea na I tukutuku ni nomu akaude ni baqe se na kemu I tukutuku maroroi vua e dua tale me vaka na veika e vakayacora ko Mr. Singh.
Maroroya sara vakavinaka na kemu I tukutuku kei na I tukutuku ni nomu akaude.
l Kakua ni vola na nomu naba vuni (PIN Number) e na tiki dua ni baqe(access card) se na nomu i vola ni baqe se mo tawana e na nomu bausi se kato. Na dauvolivoli e ra vakayacara tiko oqo e rawarawa sara na kena butakoci se yavalati na nodra akaude ni baqe.
lDikeva vakawasoma na nomu akaude. Vakaraitaka e na gauna totolo taudua vua na nomu baqe kevaka e butakoci na nomu tikidua ni baqe, se kevaka ko raica ni sakasaka se vou vei iko e so na ka e yaco tiko e na nomu akaude ni baqe se kevaka e dua e sa raica ka dolava na nomu meli e na monalivaliva.
lVakayagataka e dua na vosa vuni se naba vuni ko e na sega ni rawa ni kilai se vakayagataki mai vua e dua tale.
