OQO na i kuri ni vola tukutuku me baleta na nona bula o Avolosi R. Nawai ka biuta vata o Qasenivuli vakacegu Alipate Tuidraki mai Nakavu e Nadi.
Ni wiliwili sara yani, oqo ena nona sa vakarau laki vesu ki Rotuma me yacova sara na nona sa laki leqa ena mate na niumonia o Avolosi.
Esa dewa totolo tiko na i tukutuku ni lotu oqo ka sa kauwai mai kina na matanitu ena bogi ni 31 ni Tiseba, 1929 e a vakayacori kina e dua na bose e na nodra lomanibai na Momolevu Na Tui Sabeto ka a cavuta kina ko Avolosi ni sa oti kece na koula vata kei na siliva mai Igiladi ka na sega ni dede e sa na oti kece na i lavo ni matanitu ka sa na qai muria mai na kena na veitauvi mai e dua na mate.
E sa rogovaki ni a tukuna vei ira na Momo Levu Na Tui Vuda ni kevaka era gadreva me ra turaga levu duadua e Viti, ia, me ra tekiduru ka reguca na yavana. E a yalataka tale ga ko Avolosi ni sa na qai soli na nodra i sulu ni Tui e na vula ko Maji.
Ni sa rogo yani ki na matanitu na itukutuku oqo e sa qai baci tau tale na i totogi kei Avolosi me la?ki yabaki 10 ki Rotuma e na ruku ni lawa na CONFINEMENT ORDINANCE 111 OF 1887.
A laki vesu mai ko Avolosi volekata na koro ko Viseisei mai Vuda e na 16 ni Janueri, 1930.
E na gauna ka sa baci vesu kina e sa baci rarawa ka lomalomani koya ko Avolosi ka vakaraitaka ni kevaka me a bau soli vua e dua na i tutu e na matanitu ke a sega ni dua na leqa baleta ni nanuma o koya ni turaga vuku cake sara ko koya mai vei ira e lewe levu na i Taukei.
E nanuma ko Avolosi ni kevaka me semasema vata na nodra kilaka na Buli taucoko e Nadi e na sega ga ni yacova na nona kilaka.
E a cakitaka tale ga na nona a beitaki ni a cavuta ni ko koya na turaga levu duadua e Viti, ia, e qai kaya ga ni dodonu me na buli ko koya me na veisosomitaki e na i tutu vaka – Tui Nadi ka dina ga ni sega ni volai na yacana e na VKB ni i Tokatoka Nakuruvakarua na nodra i Tokatoka na Momolevu Na Tui Nadi.
E sa laurai rawa vei Avolosi ni sa rui sivia na nona dau tatadrataka e vuqa na ka lelevu, ia, e sega ni tu vua se vei ira na nona i lawalawa na kila ka me rawa kina ni vakavotukanataki na nona tatadra.
E na vuqa tale ga na gauna e laurai kina ni sa dua na ka na nona gadreva tu me bau dua na nona i tutu levu ka me rawa ni bau dokai ka rokovi kina.
E na nona sa tovolea rawa na i kanakana ni rokovi vata kei na dokai e na gauna ka a sasagataka tiko kina na kena vakaduri na Viti Kabani e sa mani veiveisautaka tiko kina na veika e parofisaitaka ka sa sega tale ga ni rawa ni ciqoma me sa lesu ga ki nakoro me la?ki teitei.
E dua talega na ka e sa raica rawa ko Avolosi ko ya ni dina ni ra sa lotu na i Taukei, ia se bula vinaka sara tu ga e lomadra na nodra vakabauta na veika vakatevoro ka sa qai dau vakayagataka toka na tikina oqo me dau rawata kina na nodra veitokoni na i Taukei ki na nona gagadre ka ni sa roboti Viti tu na kena i rogorogo na turaga oqo.
Na kaukauwa ni nodra dau veitalanoataka na kena i tukutuku na turaga oqo ko ira na noda na i Taukei e dau vakavuna tale me ra sa la?ki bosoka vata na i talanoa kei Avolosi vata kei na i talanoa kei Mosese Dukumoi se ko Navosavakadua ka so na gauna e sa la?ki basika eso na i talanoa ka a ucu mai duru ka me rawa tu ga kina eso na i talanoa ka mai dewa totolo tu yani me vaka e kama na veigasau ka sa mani la?ki vakabauti sara tu na i talanoa.
Ko Avolosi e dua na turaga ka dau tutaka vakalevu na bula ni vakabauta vata kei na talairawarawa, ia, na nona i vakarau ni veiliutaki e sega ni sala vata kei na veika e dau vunautaka.
E dina ga ni sa kidava rawa tiko na turaga oqo na veika e leqa tiko e na noda bula na i Taukei, ia, e leqa ga ni lailai vua na kilaka vakavuli me rawa ni vakavotukanataki kina na nona tatadra.
E dua tale ga na leqa levu ka tiko vua ko ya ni via la?ki vakatulewa tiko e na veika e baleta na maketetaki ni nodra i voli na dauteitei, ia, e da sega vakadua ni bau rogoca e na kena i talanoa me bau tara na cakacaka ni teitei ka me rawa ni vakila kina na dredre era dau sotava dina na dauteitei. E dau saqati ira vakalevu na noda turaga,ia,na i vakarau ni nona veiliutaki e dusia tiko ni vinaka cake sara na nodra veiliutaki na noda turaga.
E dau wilika wasoma na i Vola Tabu, ia, e 10 tiko na marama era sa wili tu me ra watina.
Oqo eso na veika ka a tiki tu ni bula nei Avolosi ka a dodonu kina me ra lomatarotaro ko ira era a dau muri koya.
E na gauna ka sa vesu kina ko Avolosi e sa mani kau yani ki Rotuma me la?ki vesu tu me yabaki 10 mai kea.
E se bera mada ga ni yacova e dua na yabaki na nona vesu tiko mai Rotuma ka sa baci rogovaki mai ni sa na suka tiko mai e na qaqa ko Avolosi ena 25 ni Tiseba, 1930 ka sa na mai liutaki Viti.
E sa rogovaki mai Nadroga ni sa na tabaki na ului Avolosi e na i lavo ni Viti.
E sa rogovaki mai Ba ni sa leqataka na Manidia ni Colonial Sugar Refining Company de lakolako ka ra qai cokovata na i Taukei vata kei ira na Idia ka ra qai saqati ira na Kai Vavalagi.
E kaukauwa sara na kena rogovaki na i talanoa oqo mai Toko mai Tavua ka ni ra levu mai kea era dau vakabauti Avolosi.
Era sa mani kumuni i lavo lo tiko mai Toko mai Tavua me baleta na Lotu Ni Gauna ka vakakina na nona dau la?ki sikovi ki Rotuma ko Avolosi ka ra dau vakaitavi kina vakalevu ko ira na dau muri koya.
Ni ra dau lesu mai Rotuma era dau kauta lesu mai na i vola nei Avolosi ka veitataunaki tiko mai kina vei ira na dau muri koya ka vakayaloqaqataki ira tiko mai kina.
E na vula ko Maji 1940 e sa qai sereki mai kina mai Rotuma ko Avolosi ka sa mani lewai me tiko voli ga mai Suva ka me kakua ni butuki Vatukoula de na qai vakasoqoni ira vata na tamata cakacaka mai kea ka qai baci vakavuna na tiko vakaca.
E dina ga ni sa dau tauvi koya vakalailai na waqaqa, ia, e se bulabula vinaka sara tu ga ko Avolosi.
Ena 30 ni Me, 1940 e a baci lewai tale kina me sa la?ki vesu tale ki Rotuma me 10 tale na yabaki e na vuku ni nona via vakaduria e dua na i soqosoqo ni tamata cakacaka.
E a vesu tiko mai Rotuma ka donuya na kena tekivu na i valu levu.
E na gauna ni i valu levu e a tokitaki kina ka la?ki vesu tu ki Niu Siladi me yacova ni mudu na i valu.
E na gauna ka sa sereki mai kina mai Rotuma ka sa suka lesu mai ki Viti e sa qai lewa na matanitu me la?ki vesu tu mai Yacata mai Cakaudrove. E na siga me sa na vodo kina e na waqa ka me sa na kau ki Yacata era a oso tu na tamata e na wavu e na nodra via raica na na turaga ni Navatulevu oqo.
E a bau gole tale ga yani ko Ratu JLV Sukuna na Turaga Talai me la?ki talaca na turaga oqo. E na nodrau sa veitalatala tu e na dela ni wavu e Suva na turaga e rua e sa qai vuki vei Ratu JLV Sukuna ko Avolosi ka cavuta vei ira na i otioti ni nona kerekere ka a cavuta kina vakaoqo :
?E dua tiko na i otioti ni noqu kerekere. Au kerea wale ga me la?ki tei tale mada ga e dua na vu ni gasau mai na noqu vanua mai Nadi, au qai kau vakavesu.?
E a qai cavuta lesu mai vei Avolosi ko Ratu JLV Sukuna na Turaga Talai sa bale na vosa oqo. Sa rauta Avolosi. Mo sa na gole mada ga ki Yacata.
?Na i lakolako oqo au sa na qai raica ko i au.?
E vakanadaku ko Avolosi ka gole yani me sa la?ki vodo e na waqa ka yaloyalo lesu mai vei ira na lewenivanua ka ra oso tu e na wavu ka ra yaloyalo lesu yani e na luluvu ka ni sai koya oqo na i otioti ni gauna me ra na raici koya kina na turaga ni Navatulevu oqo.
Na i otioti ni vosa ka rau a cavuta e na nodrau veitalatala na turaga oqo e rau kila ga ko i rau.
E na nona tiko voli mai Yacata e a qai mani tauvimate ka la?ki curu e na valenibula mai Waiyevo mai Taveuni.
Ena 15 ni Evereli, 1946 e a sa qai mai kacivi kina na nona bula na turaga oqo.
E sa mani la?ki bulu toka e na yanuyanu ko Yanuca ena 16 ni Evereli, 1946 ka a qarava na lotu ni veibulu ko Mataiasi Cika.
E a vakadinadinataki vakavuniwai ni vu ni nona mate na niumonia
E a toqai tale toka ga vakaivola ni a watina tiko e na gauna ka sa mai kacivi kina na nona bula ko Ligieta Nawai.
