Eda kila kece ni dua na ka bibi ena gauna oqo na vuli, ka me rawati talega na sasag oqoa. Eda kila talega ni dua esa rawata vinaka na vuli torocake, ena qai rawarawa na nona rawata na cakacaka vinaka, ka tosoya cake talega na bula ni rawaka ni nona vuvale.
E levu vei keda na iTaukei, eda sa rawata na vuli vinaka, eda sa cakacaka vinaka ka da sa vakatoroicaketaka na nodra bula ni rawaka ena bisinisi kei na vanua eda dui veiqaravi kina.
Na vuli e dua na katuba ena vakarawarawataka na kena kau tani na dravudravua ena noda dui itikotiko.
Esa ka bibi me da na dau vakabibitaka na vuli kei na bula ni cakacaka vakaukauwa vei ira na luveda ena veigauna kece sara.
Ena noda italanoa ni solesolevaki ena vuku ni vuli kei na kena bibi vei keda na kawa iTaukei, eda na dewa sara vakayawa ena yanuyaunu o Lakeba ena kena koro o Nukunuku. Oqo ni oti na kena soli na iloloma ni yaya vakavuli vei ira na gone mai na Kalasi 1 me yacova sara na gone ena Fomu 7.
Na vakanananu oqo a tauyavu ena kena buli e dua na komiti ni koro era vakaitikotiko e Suva, ka ratou dau sema vakavoleka sara kei ira na tiko ena vanua o Muanakauli.
E vakaraitaka na iliuliu ni koronivuli e Ratu Finau Secondary School, Vuniani Vasu na tuvatuva oqo e yavutaki ena nodra saga me vakavinakataki ka vukei na kawa kei Nukunuku era tiko ena koro ena vakanananu ni solesolevaki.
“E navuci na ituvatuva oqo, ena dua na siko ena koro me la’ki qaravi na soli ni koronivuli mai vei ira na gone ni Muanakauli ka ra vakaitikotiko ena vei vanua ni cakacaka se taoni,” e vakaraitaka o Vasu.
“Na komiti oqo e ratou vakaitikotiko e Suva kei na vanua vakataoni, ka ratou dau sema vakavoleka sara kei ira era vakaitikotiko ga ena koro ena kena sagai me rawati na sasaga eso e ratuvatuva voli kina.”
E kuria o Vasu ni solesolevaki oqo e vakatabakidua ena nodra bula na kawa ni vanua o Muanakali, ena nodra vukei na gone ena veika e gadrevi me tarai cake kina na ivakatagede ni rawaka vakavuli.
Na gauna esa mau kina na veitalanoa me vukei na gonevuli mai na Kalasi 1 kina Fomu 7, e ratou sa qai wase na lewe ni vei mataqali ena kena sagai me rawati na veika eso me vukei kina na nodra qaravi vakavuli na gone ena dela ni vanua o Muanakali.
E va tiko na mataqali ena loma ni Yavusa o Muanakali. Na Mataqali o Matake e ratou sa qarava vakatabakidua na kena vakarautaki na nodra iyaya ni vuli na gone ena Kalasi 1 kei na 2. Na Mataqali o Lomanikoro e ratou qarava na veika kece sara e gadrevi vei ira na nodra gone mai na Kalasi 3 kina 6. O ira na lewe ni Mataqali o Bete e tiko talega na kalasi e ratou qarava.
Ena Mataqali o Narocake, e tiko kina e rua na tokatoka ka rau sa nanuma me rau dui qarava yadua na kalasi ena kena vakarautaki na iyaya ni vuli vei ira na gone ni Muanakali. Na tokatoka o Naseketi e ratou sa qarava na Kalasi 7 kei na 8.
E ratou sa nanuma na Tokatoka o Nayala me ratou qarava na gone ni Muanakali e ratou vuli tiko ena ivakatagede ni secondary.
E vakaraitaka o Vasu ni dua na ka na kena matalia vei koya na veika e ratou sa qarava na gone ni vanua o Manakali ka tiko na nona kauwai baleta oqo e dua na gaunisala ni nodra vukei na gone ena kena sagai me yacovi na itagede ni vuli cecere.
“E levu na veika esa yaco tu nikua ena nodra bula na luveda. Na gaunisala ni solesolevaki ena vukea na kena tamusuki na vei leqa eso era sa la’ki coriti tu kina na luveda, me vaka na vakayagataki ni waigaga ni veivakamatenitaki, basu lawa ka vakavuna na kena toso cake na iwiliwili ni gone era sa biu vuli dole,” e kaya o Vasu.
“Na kena yaco na veika oqo, ena veivuke vakalevu sara ena kena vakalesui mai na veika era sa yali tiko, vakausaivi ena nodra sa tekivu solevaka na qase na veika me baleti ira na gone.
“Oqo e dua na ka e gadreva sara tu ga na noda vanua nikua, sa ikoya na nodra vakadabera vakadua na nodra itavi na itubutubu ena nodra bula na gone, baleta na gone ena vuli mai ena veika e raica ni qarava na nodra qase.
Kevaka era raica ni tiko na kauwai kei na veitokoni ena nodra bula vakavuli na gone, ena solia vei ira e dua na yalo dei ni veika era qarava e koronivuli e tiki tiko ni veitokoni e rau qarava tiko na qase kei ira era veivuke ena kena sagai me rawati na vuli.
Ni sa tekivu e dua na cavu ikalawa oqo, e sega walega me baleta na nodra vuli na gone, e rawa ni la’ki botana tale mai na vei leqa eso esa yaco tiko ena gauna nikua baleta ni ra sa tekivu yavala mai vakaitokatoka, toso mai vakamataqali ka sa yaco sara oqo ena loma ni yavusa, me vaka eda sa vakadinadinataka oqo ena loma ni Yavusa o Muanakali.
E dua na tikina e vakadreta vakabibi o Vasu, ni leqa e tiko, vakauasivi vei keda na iTaukei, na noda sega ni yalo dei se yalovata ena veika eda qarava. Ia oqo e dua na ituvatuva e dodonu me da vakaukauwataka tale na kawa iTaukei oya na bula ni solesolevaki.
“Ni tiko na ituvatuva oqo ni solesolevaki eda raica ni na sega ni vakalutu vuli vakawasoma na gone ka sega na biu vuli dole baleta ni na sega ni dua na nona ulubale, ni kila ka sa raici koya tiko na lewe ni koro kece.
“Me vaka ga na itukuni eda dau kila ena vakadewa vakaperetania it takes a village to raise a child. Oqo e dua na ka dina me baleta na bula ni solesolevaki ni na tiko na kauwai ni kevaka e dua na gone e sega ni gole ivuli se biu vuli ena tiko na kauwai ni koro se vanua ena nona sega ni tiko e koronivuli o gone, baleta ni ra vakaitavi taki ira na lewenivanua ena kena sagai me rawati na ivakatagede cecere vaka vuli.
“Era na kila na gone ni sega walega ni o rau na nona itubutubu, e okati tiko na vanua ena veitokoni ni kena sagai me rawati na vuli.
“Na soqosoqo e Suva esa dau nodratou itavi ga na veitalanoa kei ratou na tiko mai na koro ena veika eso e gadrevi vei ira na gone se koronivuli.
“E kea, sa qai dau cakacaka na soqosqo oqo ena kena sagai me tauri kece na iwiliwili ni gone, na nodra ivarau (size me baleta na nodra ivava ) kei na veika tale eso e gadrevi me baleta na nodra veika vakavuli na gone, ka voli kece vaka tautauvata na veika me baleti ira na gone.”
Tukuna o Vasu ni talei na veiqaravi oqo baleta ni sega ni dua na gone e lutu.
“E wili kece saraga na gone ena veivuke oqo baleta ni oqo sa takete saraga ni koro kei na kena kena komiti me rawati na wiliwil, oqo e okati kina na gone era vuli tiko e Waciwaci District School, Ratu Finau Primary School, Uluiqalau District School, oqo na koronivuli ni paraimari ka wili kece e Lakeba.
Na Ratu Finau Secondary School duadua ga na koronivuli ena secondary era vakacurumi kina na gone ni vanua o Muanakali.
Na iwiliwili oqo vakacaca e 31 na gone ena vanua o Muanakali era dau vukei ena solesolevaki.
“Na ituvatuva ni solesolevaki oqo e se qai sevutaki saraga me qaravi ena vanua o Muanakali ena yabaki oqo,” e a vakamacalataka o Vasu.
“Na veika e mai caka oqo, e sega walega ni ra vukei ena yasana walega vakavuli, oqo e dua na gaunisala talega ni kena valuti na veileqa eso (social issues) era lako curuma se tarai ira tiko na luveda ena gauna oqo.”
E tukuna na turaga ni Matailobau, Naitasiri oqo ni bula ni solesolevaki e matanataka ni sa sega ni tubutubu walega e qarava na luvena, sa itavi kece ni vanua kei na veiwekani.
Na kena solevaki na veika me baleti ira na itabagone, oqo e gaunisala saraga ni kena tamusuki na veika e vatatao ni nodra rawaka na gone ka sa vakavuna na kena beitaki na lotu, na vanua ka sa tekivu na vei dusi ena keda maliwa, ia na kena qaravi na solesolevaki e walia vakatabakidua na vei leqa eso ka mera kua ni tacori na gone.
“Ia, e dua na ka me nanuma e dua na itubutubu tabu saka yani ni tikoga na nona itavi ka a vosa bubului kina ka lesia na Kalou me qarava.
“E sega ni qai nona itavi e koronivuli na qasenivuli na veituberi, se turaga ni koro e loma ni koro. E nona itavi na itubutub me yadrayadravaki ka tokona na sasaga ni luvena vakauasivi ena vuli,” e kaya o Vasu ena nona mai tinia toka na nona ivakamacala.
E vakavinavinaka na qasenivuli liu ena rai oya baleta e levu na gauna eda sa dau tukuna tu ga ni sa sega na vei wali ni leqa era lako curuma tiko na luveda ena gauna oqo.
