Na sala eda sa vitika tiko oqo e kena inaki me rawa ni da vakaukauwataki ira na itaukei ni qele me ra tiki ni iwali ena kena wali na leqa esa tara tiko na noda iyaubula.
Oqo na vosa nei iliuliu vakatawa ni First Nation (Fiji) Resources Foundation, Mereoni Duaibe, ena kena dolavi na va ni siga ni veitalanoa kei ira na taukei ni qele, lisi se ko ira era vakaitavi ena veika me baleta na kaboni (carbon).
Ena nodratou rai na FNFR Foundation baleta na kena vakacacani tiko na noda iyaubula, e tiko tale eso na digidigi me rawa ni maroroi kina na veika bula eda taukena.
Ena veitalanoa kei Duaibe e vakaraitaka ni kena maroroi na veika bula, dua na kena ivakaraitaki, mai na keli koula, e rawa ni o maroroya na nomu vunikau, e rawa talega ni o vakayagataka me vakavure ilavo se bisinisi.
“E rawa talega ni o maroroya na qele me ivurevure ni lavo. E sega walega ni vunikau e rawa ni vakasotara me kaboni, ia e qele talega, e tiko talega na wai,” e tukuna o Duaibe.
“Na ka keitou sa cakava tiko oya, me keitou tovolea tiko me tara cake e dua na iwalewale ena veivakasalataki raraba oqo.”
E nodratou ilavelave ni veiqaravi e dua na ka e vakabibitaki sara vakalevu ni dodonu mera kila na itaukeiniqele na nodra dodonu ena qele era taukena kei na iwali ni ilakolako oqo ki na 2050 lawa saiva ena noda ilakolako ni kena sagai me wali na vakacaca e kauta mai na veisau ni draki.
Na veitalanoa e a qaravi e Lami ka dolava na Minisita ni Veika wavoliti keda kei na Veisau ni draki, e bibi na kena tokoni na veiqaravi ni matanitu.
Ia ena gauna oqo, baleta ni da veivosakitaka tiko na vanua ni makete ni veivoli ni kaboni, eda cakacaka ena taudaku ni compliance market.
E kuria o Duaibe ni dina ga ni da cakacaka ena taudaku ni compliance market, baleta e dua na ka e vaka na REDD + ka vakalawataki, e sa ikoya dina sara ga na cakacaka ni veisau ni draki.
“Ena First Nation (Fiji) Resources Foundation, keitou cakacaka ena taudaku ni compliance market baleta ni da volia ena loma ni makete oqo, eda na volia tiko na kaboni mai na matanitu ki na matanitu,” e kaya o Duaibe.
Ena taudaku ni makete ni oya, e rawa ni da volitaka na kaboni vei ira na dauveivoli e vanua tani, kabani vakaitaukei, kei na veimatanitu tale eso era se rawa ni veivoli mai vei keda.
“Ia oqo na ituvatuva ni makete ni kaboni eda tovolea tiko me da bulia e dodonu me tiko e dua na idusidusi tudei me baleti ira kece na itaukei ni qele se o ira era taura tu na lisi.”
E sega walega ni baleti ira na itaukei ni qele na ituvatuva ni veivoli ni makete ni kaboni, e baleti ira talega era lisi.
“Me vaka na kena ivakaraitaki o ira era tea na dovu ka ra na vinakata me ra veisautaka na nodra qele me qaravi tale kina e dua na mataqali veivakatoroicaketaki se ra vinakata beka me ra cakacakataka na kena maroroi me rawa ni bulabula na nodra qele,” e kaya o Duaibe.
“Me baleta na vakaivolataki, na icavacava ni veika keitou saga me baleta na ka oqo sa ikoya me kau mai e dua na tabana ni vakaivolataki ka ra na tara cake kina na itaukei na ivurevure me baleta na iwalewale ni kaboni, me na lako curuma na kena ivakatagedegede cecere.
E vakamatatataka o Duaibe ni tukuna na ivakatagedegede cecere, e okati kina na veika me vaka na veivakadonui taumada kei na kena kilai. E okati talega kina na kena maroroi na itovo vakavanua, ivakarau ni bula, kila ka, iyau kei na kila vaka-vakasama. O koya gona, o ira kece oqo era semati ena ka oqori.
“Keitou sa tarogi ira na itaukei ni qele ka ra sa taura na galala ni vakadonuya na kila me baleta na makete ni kaboni.
“E dodonu mera kila vinaka na itaukei ni qele na vanua e lako mai kina na nodra ilavo, na sala e musu kina na nodra ilavo, se ena ivakacavacava, se ena isau ni veiliutaki ni veimataqali matanitu.
“Eda sega walega ni veitalanoataka tiko kei ira na itaukei ni vei yaubula, ia eda sa rogoca talega na veika era vinakata, na cava na namaki, na cava na kena yaga, na cava na kena yaga vata.”
Ea qaravi gona kina na veivosaki ena loma ni va na siga, tekivu e Lami, Savusavu, Rakiraki ka ni la’ki vakacavari ena Vakaraubuka e Lautoka.
E vakaraitaka o Duaibe na veika me baleta na sika kaboni, ni mataqali veika vakaoqo, e dau maroroya tu na sika kabasi ena toba.
E levu sara na dauveivoli era lako mai Viti, ka tovolea tiko me ra vakaraitaka ni ra tiko eke me baleti ira na itaukei, kaboni ni itaukei. Ia, era sega, era sa dauveivoli ga, me vakataki ira na dauveivoli tale eso me rawa kina na ka era gadreva ka sega ni nanumi na veika me nodra na itaukei ni qele.
“E sega ni dua na ka e cala vei ira ni ra tovolea tiko me ra rawata na ilavo, ia na taro e dodonu me da na tarogi keda kina, me vaka ni da itaukei ni qele, e yaga beka vei keda? Eda sa rawata tiko beka ga e 5 na pasede ni cakacaka?
“Ni ko sa vulica na veika me baleta na compliance market, na veika a tukuni ena kedrau maliwa na baqe ni vuravura kei na matanitu o Viti ena lima na yabaki sa oti, sa rawa mo vakatulewataka ga vakataki iko na ka e dodonu kei na ka e sega ni dodonu.
“Eda sega ni biuta sobu e dua, ia na kena vakatorocaketaki na vanua ni makete ena gauna o ya.
E kuria o Duaibe ni tauri vata na nodratou vakadidike e laurai ni sau ni makete kaboni, e tubu cake, e toso sobu. Ena vakaleqa sara vakalevu na makete ni compliane market ni kena vasuka o Merike mai na compliance market.
Sa dodonu me ra na digitaka na itaukei ni ivurevure ni makete cava era via lako kina, se ra lako ena compliance market se ra lako vata kei na dua na vanua ni makete ni carbon (voluntary carbon market space).
“Sa tiko kina na nodra digidigi, e rawa ni ra cakacaka vata kei na matanitu se kunea ga na nodra sala ena vanua oqo.
Ia e tiko na iwalewale me muri baleta ni kevaka o sega ni muria na iwalewale vaka oqo, o na sega ni rawa ni volitaka na nomu kaboni.
Na vuli oqo e baleta na nodra vakararamataki na itaukei ni yabula, ka vakaukauwataki ira.
Vakaukauwataki vakacava na itaukei ni qele?
Me ra lisitaka ga na nodra qele ka taukena ga na nodra kaboni.
E bibi mo lisitaka ga na nomu qele ka rawata talega e dua na itutu ni vakayagataki iyauqaqa.
“E sega ni gadrevi me da lako ki na COP ka lako ka vakasaqara na ilavo me lako mai ka vakailavotaka na noda cakacaka,” tukuna o Duaibe.
Era sega ni veivuke sara vakalevu na isoqosoqo vakailavo ena noda vanua. Era se bera ni rawa ni bulia na iyaya ni cakacaka e veiganiti kei na mataqali makete vakaoqo baleta ni rawa ni taura e rua ki na tolu na yabaki na kena cakacakataki.
Ia, o na gadreva na ilavo mo na rawa ni sotava kina na vakavakarau (readiness phase).
“Oqori eso na ka au nuitaka ni na rawa ni ra vakadikeva na isoqosoqo vakailavo baleta ni ra sa cakava tiko na baqe tale eso e veiyasai vuravura na kena soli na veivuke vaka ilavo me tauyavu kina na makete ni volitaki kaboni.
