Oqo e dua na sere era kila e vuqa na iTaukei ena vu ni yalodra, na kena ilagalaga e kilai levu ki na veitabatamata sa sivi yani.
E sega ni vakatitiqataki rawa ni o Lomai Galoa e dua vei ira na sere vakamareqeti ka ivakatakilakila duatani duadua ena itukutuku ni ivakatagi ni noda vanua e Viti.
E dau lagati vakawasoma ena veisoqo ni sigidrigi ka ra mai wasea vata tu yani na matavuvale kei ira na itokani e vica na beseni yaqona.
Vei au kei ira na noqu itokani vakailawalawa, oqo na neitou sere ena dua na gauna. Keitou dau taleitaka vakalevu na ivakatagi se rorogo ni sere ka keitou mani vakatoka na neitou vatavata ni veitalanoa (chat group) na Lomai Galoa.
Ia ena kena kilai levu ka rogo na sere, e sega sara ni levu na tamata era kila na italanoa me baleta na sere oqo.
E kaya o Inoke Seru, e dua na lewenikoro e Dawara mai Cakaudrove, ni sere e sega walega ni baleta na kena ilagalaga totoka.
“Oqo e dua na sere ka tukuna e dua na italanoa me baleta e dua na vanua, volekata na uciwai na Yanawai mai Dawara,” a kaya o Seru.
Vei ira eso era sega ni kila vinaka se taura rawa na vanua koya, oqo e dua na vanua e bibi sara ena itukutuku makawa kei Viti baleta ni oqo na vanua a tauyavutaki kina na Queen Victoria School, e dua vei ira na koronivuli makawa ka kilai levu duadua ena noda vanua.
Na vanua e tiko kina na koronivuli, e a laurai e Yanawai, e raibaleta na koro o Dawara ena tikina o Wailevu. Na vanua e tiko kina na uciwai na Yanawai e vakatakilakilataka na iyalayala ni yasana o Cakaudrove kei Bua.
“E tukuna na italanoa ni kena tauyavutaki na koronivuli ena koro sara ga oqo, ka wasea na veika era sotava na gonevuli era vakaitikotiko ka vuli eke,” e kaya o Seru.
A tiko e kea na koronivuli mai na 1881 ki na 1894, ka solia na vuli vei ira na gonetagane, e vica vei ira na luvedra na vei turaga bale e liu. O ira na gonetagane, yabaki 12 ki na 16 era vulica na ivakarau ni bula, wiliwili kei na volavola, vakavalagi, teitei, fika kei na dauveiqaravi.
“Livi Au Wei e sega ni dua na vosa vaka-Viti, ia e vakabauti ni ivakadewa ni mala ni vosa vakavalagi “live away”.
“Oqo e dua na ka e lako mai na vosa vakavalagi, kena ibalebale e dua na vanua me da tiko kina se vakacegu.
“E dau tiko e dua na vunikau ni maqo ena vanua oya, ka yaco me vanua ni soqoni kilai levu me baleti ira na gonevuli. E dina ga ni sa yali na vunikau ena gauna oqo, na yaca Livi Au Wei sa tu ga.
“Na vanua oqo e sega walega ni vanua ni vakacegu, soqoni kei na veivosaki ni oti e vica vata na aua ni vuli. Era a tauyavutaka e ke na gonevuli na vei era na vakananuma ena nodra bula taucoko.”
Livi ai Wi sa dua na vanua kilai levu, ka ra sa dau sikova talega na vanua oya ko ira era dau sokiva yani na koro.
“E dina ga ni sa yali na vunikau oya, na vuni maqo, na vanua oqo ese vakatokai tikoga me Livi Au Wei mai vei ira na lewenivanua,” e kaya o Seru.
Ena kaukauwa tikoga na isema ni sere kei na koro ni kena semati tikoga na vakanananu e semati ki na iwasewase o ya me tiki tikoga ni isulu ni itovo vakavanua nei Viti.
Na qaqana ni Lomai Galoa e sega walega ni toboka na nodra bula e veisiga na gonevuli kei na veika era sotava ena kena tauyavutaki na koronivuli, ia era vakarautaka talega e dua na katuba rabailevu ki na gauna vakakoloni e Viti.
“Na vanua oqo, o Dawara, e taura tu e levu sara na itukutuku makawa kei Viti.
“E sega walega ni vanua a tauyavutaki kina na imatai ni koronivuli me baleti ira na gonetagane ia e dua talega na vanua a vakayacori kina na veivoli.
Oqo talega na vale ni dua na vanua ni qivaqiva se vakekeli (mining site) ena kena vaqarai na iayu ena loma ni qele.”
E kaya o Seru ni sere oqo e vakaraitaka talega na itukutuku makawa kei Viti ena gauna ni vakaitikotiko vakakoloni.
“O ira na tubuda era a sotava e levu sara na dredre ena gauna ni veiliutaki vakakoloni ia e dina ga ni veika kece oqori, era kunea na sala me ra vakamatautaki ka bula kina.
“Lomai Galoa e dua na sere ka vakaraitaka na kaukauwa o ya. Na sere vakaoqo e vakananumi keda se o cei o keda kei na vanua eda lako mai kina.
“Era vukei keda me da semati ki na noda itukutuku makawa ka toso ki liu mera kila na veitabatamata muri mai.”
Na sere oqo a tabaka na ilawalawa ni matasere na Caucau ni Delai Seatura kei na veiyabaki sa oti, era sa kovuta e vuqa na daudroini, ka maroroya tiko kina na sere me baleta na itabatamata vou.
Ena yabaki sa oti, a vakatakila kina na daulagasere o Apakuki Nalawa kei na mataivakatagi kilai levu Inside Out, e dua na ilavelave vou ni sere me rauta na itaba tamata ena gauna oqo.
Dina ga ni vuqa na ivakatakarakara ni sere, ena sere tiko ga ni iyau makawa, ka vakananumi ira na tamata e Dawara se o cei o ira kei na vutuniyau ni nodra itukutuku makawa.
