ESA koto oq era na i tukutuku nei Turaga ni ovisa vakacegu Wiliame Vereivalu Rabunebune na turaga ni Vunaqumu/Nakurukuruvakatini mai na koro o Korovou e Wainimala e na yasana o Naitasiri. Ni tei wiliwili sara yani.
Oqo na veimataqali ena yavusa levu o Nakurukuruvakatini ka tauri na kena qele, ka wili kina eso tale na veimataqali ka keitou soli qele vei ira ka sega ni dua na kena veivakadonui taumada e a caka e na i ka 10/6/78 kei na i ka 19-20/7/1979 e Suva ka ra mai saini kina na lewe ni yavusa kei na mataqali ka sa cavuti toka oqori mai cake. Au na sega ni tauri ratou na wekaqu e na yavusa Nubu mai Ba.
1. Yavusa Nakurukuruvakatini- Naitasiri- mataqali o Nakorolo, mataqali o Naboutini.
2. Yavusa Nakurukuruvakatini- Namosi- mataqali o Ravodrau
3. Yavusa Tabariki- Naitasiri- mataqali Korolevu, mataqali Tabariki (kawaboko)
4. Yavusa Nakorowaiwai- Naitasiri- mataqali Lawaki.
Ena vuku ni noqu vanua ko Nakurukuruvakatini (Vunaqumu) kei na vanua veiwekani voleka au na tasereka mada yani na levu ni qele e tauri, kena vo kei na i wiliwili ni veimataqali yadudua era bula tiko, ke vo na gauna e na qai tukuni yani na kena vo.
Mataqali- levu ni qele e taukena, eka (hac)- qele ka tauri- kena vo- wiliwili ni mataqali.
1. Nakorolo-7585 eka (3071)-4791.80 (1940) – 1131 (ha)- 50
2. Naboutini- -5026 eka (2035)-1005.29 (407)- 1626- 40
3. Ravodrau- 3990 eka (1615)-2623.14 (1062)-553-31
4. Korolevu- 2540 eka (1028)- 328.51 (133)- 895-106
5. Lawaki – 2029 eka (821- 681.27 (276) – 545 – 21
Ko ni na sarava eke na qele ka tauri sega na kena veivakadonui vakagusu ka vakaivola talega mai na i matai sara ga ni gauna e tu sara ga vakaivola ni tekivu ni veivosaki ni qele mai na 1978, sa tukuni tiko vakawasoma na vosa oqo ke ni sega ni duavata e na veivosaki se vakatutu oqo- mo ni kauta kina mataveilewai levu.
Sa yali vakadua na veivosa e tau e na palimedi e na i ka 13/2/1974 kei na yalayala vakatura ga ka cauraki tiko mai vakawasoma me baleta na qele oqo mai Monasavu.
Ena 1980- 1981 e na noqu tiko e na vale ni volavola ni veitaqomaki (Home Affairs) sa uqeti tiko na yaloqu, meu sa vakamuria tiko mada nai lakolako ni qele oqo, me yacova sara ni laki tini ena veilewai levu ka tau kina na lewa dodonu oya e na i ka 28/9/2005 ka tekivu e na 26/9/2005.
Ena vale vata ga na bosei kina na qele mai Monasavu, sa vale ni veilewai levu tale, ka tau kina na lewa ni a cala dina ga na kena tauri eso na qele oqo, mai Monasavu na rai vuni e tiko e ke mo doka ka rogoca na kerei ni nomu qele ke vagusu ga, ke ko raica e matamu ni kania tiko na koula ena veileti-pepa- ia ke kana, doko, boka, dalo, se roti e na veleti koula- kua ni doka, me biu vakaivola- gauna, tiki ni siga, vanua kei na i vakadinadina- oqo.
Ena kaukauwa vakalawa sa vulici eke na cala mai Monasavu e na vuku ni livaliva kei na gaunisala ni lori ka yalataki ga vakagusu.
E rairai sa siqema ka raica rawa na matanitu ni Alliance ni na dua ga na gauna lekaleka ga mai oqo era sa na vuli vinaka ka kila ka na luvedra kei an nodra kawa nai taukei ni qele oya na vuna e cavuti tiko kina vakawasoma na vosa ni veivakarerei ni kauta kina mata veilewai levu ke ko ni sega ni duavata kei na vakatutu ni matanitu sabu sabu, na veivosa ni bolebole ka vakatu oya, e sega sara ni via vakarerei ira nai taukei ni qele kei na veivanua turaga e na ulunivanua, ka ra sega ni bau rawati e na i valu e na dua na gauna e liu.
Sa ratou lomavata na Tui e va kei ira na veiyavusa me sa na bolei na vosa kei na vakatutu oya e na mataveilewai levu e Suva veitalia na matanitu cava ga e mai veiliutaki ka qai mai caka na sasaga oqo ena i ka 26/9/2005.
Ena 1978,s a vakadeitaki kina me na voli na qele e kovuti eke e na $400 dua na eka, oqoe sega ni sa okati eke nai vakadrodro ni wai (catchment area) ka qai mai vu ni veilewai e muri ka a tauri vakailoa mai na F.E.A se tabana ni livaliva.
Ai kuri ni veidinadinati oqori me dau saumi vei ira na i taukei ni qele ena kovuti ni nodra qele e na vanua e na luvuci (drano) me dau soli vei ira na vakayaga ni livaliva (electricity royalty) nai sau ni qele. Na levu kece ni qele e kovuti e Monasavu ka sa voli vakadua e 2,440.774, ka ken ai sau vakailavo e $1,086,021 nai lavo oqori esa vakacurumi tu e na a) Reserve Bank- $940,733.44 b) Fijian Holdings $145,287.56.
Ena i tukutuku ka i tatau e na i tekivu ni yabaki oqo me baleta na qele vakabibi na kawa i taukei oya na rai kei na vakanananu mesa tiko sara e na ruasagavulu na yabaki ka sivia ki liu sara, kua na rai e lekaleka, mera nanumi na luveda kei ira na noda kawa.
Na i sau ni qele vakaoqo mai Monasavu ka a voli vakadua e rairai tauri ga mai e na $400 ni vakatautauvatani kei na $4000 dua na eka e na taudaku ni veikoro lelevu dua na eka ka sa donu tu vua na matanitu ena gauna oya.
Edua na rai e rawa ni tukuni ni vovodea, qiqo ka veivakalolomataki dina meda na rai raraba ena gauna sara ga oqose tini ga na yabaki sa oti.
O cei vei keda e rawa ni volitaka na nona qele voli vakadua ena $400-$800 se $4000 e na dua na eka.
Ena sega sega ga ni rawa vakadua, oqo e dua na kena i vakaraitaki matata, dina ka tu vakaivola e na gauna oqo.
E dina ni voleka ga e na taudaku ni tauni, ka kena mai Monasavu e yawa sara yani e na loma ni vanua.
Ia, ena ganiti me bau veivolekati mada ga nai sau ni qele na kabani levu ni volitaki qelena R Hooker ka tiko oqori e na no.3-A, Vanua House e Suva e a vidavida na qele mai Nakasi Park Estate voli vakadua ka nodratou qele dina mai Kalabu, Naitasiri e na gauna vata oya 1978-1980. Ena qai tomani tale yani.
