E DAU kilai tu e liu na yanuyanu ko Vanuabalavu ni a nodra i tikotiko vakacakacaka na Turaga Talai ni Kovana ko Ratu Sir Lala Sukuna.
Ena 1874, e tukuni na kena i tukutuku ni a gole ki Vanuabalavu e dua na Ravouvou mai Toga o Enele Ma?afu me laki vaqaqa e dua na nona leqa e dua na dau kaulotu.
E a qai laki vakaitikotiko talega ena vanua oqo o Ma?afu ka qai Tui Lau talega me vaka ni dua o koya e turaga qaqa ena nona gauna.
Na yanuyanu oqo e kilai talega ni ra a vasu kina na Turaga Peresitedi, Paraiminisita vakacegu ni noda vanua ko Ratu Sir Kamisese Kapaiwai Tuimacilai Mara.
Na koro o Mavana mai Vanuabalavu e nodra koro na Paraiminisita e liu, o Laisenia Qarase.
Oya e vica nai tukutuku ka tauri rawa mai vei qasenivuli Latu Wainiqolo ena kena vakasokumuni eso nai tukutuku ni yanuyanu rairai totoka oqo. E tukuna o Wainiqolo ni yanuyanu qo era a tu kina e liu na veitabana ni veiqaravi ni matanitu ka ni tiko talega kina na nona i tikotiko na Turaga Talai ka dabe sara toka e delana ena tikina o Lomaloma.
?Na turaga qo ko Ratu Sukuna e dau taleitaka na tiko ena yanuyanu qo, oya ena nona dau sarava tu na toba rairai vinaka qo, o Lomaloma kei na nona dau qaravi tavi talega,? e kaya o Wainiqolo.
Ia, esa rauta me liu na yanuyanu oqo ena so na veivakatorocaketaki, ka ni vaka toka me seda ena gauna oya ena nodra a mai tawana na turaga kei na marama ni Toga kei na nodra tauyavutaka me nodra koro tudei ko Sawana.
?Na vanua qo e tiko ga na kena i lavo vakataki koya ka dau vakatokai me ?Lomaloma dollar?,? e kaya o Wainiqolo.
E tukuna o Wainiqolo ni dua ga na kena i lavo na vanua ko Vanuabalavu ena gauna era dau tiko kina mai kea na kai valagi dauveivoli ka vaka kina o Ma?afu.
Mai na gauna e tawani Sawana kina ko Ma?afu kei ira na turaga, marama ni Toga me yacova mai na gauna qo era sa mai vakaitikotiko tudei ka sa nodra koro tudei na yavusa Toga.
?E levu vei keimami era sa gole ena vuli ka ra sa vakaitikotiko sara mai valagi ia eso era sa bika vanua toka nikua ena neitou koro qo o Sawana ka wili tiko ena tikina o Lomaloma,? e kaya o Wainiqolo.
Na levu ni veivakatorocaketaki ena gauna oya mai Vanuabalavu, e a wili tu vakataoni o Sawana ena kena tiko e kea na Positovesi, na sitoa levu nei Morisi, na valeniyaloyalo yavala kei na vale levu ni veivoli ni niu.
*Matai ni vale ni yaloyalo
?Ena vuku ni valeniyaloyalo e ratou taukena saraga na vuvale na Wainiqolo na valeniyaloyalo qo ka ratou dau gole talega kina veiyanuyanu volekata ena caka i yaloyalo ka na talanoataka e dua vei ratou na Wainiqolo ka vakayacani saraga ena valeniyaloyalo,? e kaya o Wainiqolo
?Au a vakayacani ena valeniyaloyalo ka i matai ni yaloyalo yavala ena yasana taucoko o Lau.?
Oya na veika e vakaraitaka ko Sinima (Cinema) Wainiqolo e dua na marama ni Sawana mai Vanuabalavu.
E tukuna na marama yabaki 68 qo ni a vakayacani koya na nona i tubutubu turaga ki na nodratou valeniyaloyalo ena gauna e a sucu mai kina ena valenibula levu mai Lomaloma ena 1949.
?Au vakasamataka ena gauna au tubu cake mai kina keimami sa dau sarava tu na yaloyalo yavala ena neitou valeniyaloyalo e Sawana,? e kaya o Wainiqolo.
E tomana na marama ni Sawana qo ni gauna era sa gone lalai kina e dau nodratou i tavi na tomi drau ni uto, ka ni dau levu na vuni uto ena nodratou i tikotiko. Ia, na gone ga e tomi drauniuto esa na rawa ni sara ni yaloyalo.
?O koya vei keitou na gone i vale e sega ni tomi drauniuto esa na vakatabui me sara i yaloyalo,? e kaya o Wainiqolo.
E tukuna o Wainiqolo ni vaka tu me dau nodratou i curucuru na tomi drauniuto. E kaya ni rau dau cicivaka tiko na nodratou vale ni yaloyalo na nona tubutubu turaga oya ko Josateki Wainiqolo kei na nona tata lailai ko Viliame Veikune ka rau dau caka i yaloyalo wavoki ena veiyanuyanu volekata na yanuyanu ko Vanuabalavu.
?Rau dau gole ki Kanacea Estate, Munia, Naitauba kei na yanuyanu ko Nayau, Lakeba kei na veikoro levu e Vanuabalavu me vakataki Mualevu,? e kaya o Wainiqolo.
E tomana o Wainiqolo ni dau rua tiko na nodratou waqa ka dau usani kina na yaya ni caka i yaloyalo ena gauna e dau gadrevi kina na caka i yaloyalo ena veiyanuyanu qo.
?Ena gauna e dau caka kina i vale na yaloyalo, era osota mai na nasi, na qasenivuli kei ira na vakalesilesi vakamatanitu ena gauna oya na valeniyaloyalo ka keitou dau kauta tu na neitou i lokoloko, tutuvi ena gauna ni yaloyalo ka me rawa ni keitou dau vakayagataka ena gauna keitou sa via moce kina,? e kaya na marama ni Sawana qo.
E tukuna o koya ni a dau cakacaka tu vua na kai valagi na nona i tubutubu ni bera ni qai mai vakacici bisinisi e muri ka cicivaka na valeniyaloyalo, valenimadari kei na sitoa.
?A mai leqa na noqu i tubutubu ena 1974, ia qo talega na gauna sa tekivu me mai lutu kina na neitou bisinisi ni caka i yaloyalo kei na sitoa ka vaka kina na bisinisi ni neitou dau voli niu mamaca ka mai volitaki e Suva,? e tinia o Wainiqolo.
