Update: 10:23AM NA tekitekivu ni nodra gole mai na yavusa Toga ki Vanuabalavu ea liutaki ira mai o Ma?afu ena 1800 na yabaki sa oti. Ea kauti ira mai na dua na i lawalawa o Ma?afu ka nona liga i matau mai o Wainiqolo ka lako vata ena nodra kau mai na yavusa Toga ka ra sa mai tiko e na veiyasai Viti.
Oya na veika e vakaraitaka ko qasenivuli vakacegu Penisimani Latu Wainiqolo mai na Tokatoka Vavau ena yavusa Toga mai Sawana, Vanuabalavu, Lau.
E vakaraitaka ko Latu ena yaca ka dau kacivi vakalevu kina ni ra a mai tiko vakalailai e Lakeba na turaga ni Toga kei Ma?afu ena nodra veiwekani kei na turaga Tui Nayau.
?Era sa qai toki sara mai Vanua balavu, ka ra sa mai tiko kina ena gauna qo e na koro ko Sawana, ka ra lako vata mai kei Maafu e na gauna oya,? e kaya o Qasenivuli vakacegu Latu.
E tomana e na nona i talanoa o Latu ni vuni nona dewa mai o Ma?afu ki Vanuabalavu oya ena nona raica o Tui Cakau na waqa nei Ma?afu e kele tu e na gauna oya ena matavura mai Tubou ka domona sara o koya me dua na nona waqa vaka oya, ka mani tukuna o Tui Nayau me lako ga vei Ma?afu me la?ki kerea kina, ka sa mani solia kina o Ma?afu na waqa.
?Ea mani solia kina o Tui Cakau, Tuikilakila na yanuyanu ko Vanuabalavu kei na kena veiyanuyanu, mei sau ni waqa ka a solia vua ko Ma?afu,? e kaya o Latu.
E kuria e na nona i talanoa ko Latu ni yaco na gauna e a mai basika na duidui eso ka sa mani mai taura lesu tale kina o Tui Cakau na yanuyanu o Vanuabalavu, ia na gauna oya ea gole tu kina o Ma?afu ki Toga, ena gauna e lesu mai kina sa mai rogoca ni sa taura tale na yanuyanu o Tui Cakau.
?Ka sa mani veilewaitaki Tui Cakau kina ko Ma?afu ena mataveilewai ena vuku ni nona taura lesu tale na yanuyanu o Vanuabalavu,? e tomana ko Latu.
E kuria ena nona i talanoa o Latu ni a sa qai vakatulewataka na mataveilewai e dua na turaga ni valu ni Peritania ea kena turaga ni lewa ka sa mani soli lesu tale vei Ma?afu na yanuyanu o Vanuabalavu.
?Ka ra sa mai tu na kena kawa qo ni yavusa Toga e Sawana me yacova mai na gauna nikua, e levu sara na turaga ni Toga era gole mai, ka so era sa lesu tale ki Toga, e vica na turaga e ra sa mai tiko e Sawana, ena nona veilakoyaki voli o Ma?afu kei Wainiqolo ena nona veilakoyaki voli e Viti levu kei Vanua Levu, kei na kena veiyanuyanu ka ra sa mai biu tu qo e Sawana na turaga ni Toga, ka ra sa mai tu kina ena tolu nai wasewase ka ra tu kina mai toga oya na wasewase o Toga levu, Ha apai kei Vavau,? e kaya o Latu.
E tukuna o Latu ni golegole mai nei Ma?afu kei Wainiqolo e levu ga na turaga ni Vavau e ra gole mai kina, ia o rau e rau kai Toga levu ka rau vakaitikotiko ga mai Vavau ka ni a kovana tu mai kina na nodrau i tubutubu.
?E rauta ni 2 nai ka tolu ni wasewase ni loma ni koro qo era kai Vavau, ia na dua na i ka tolu e rau wasea na rua na tokatoka oya o Haapai kei Togalevu,? e tukuna o Latu.
Na i tukutuku raraba
Ko Ma?afu?otu?itonga na yaca e kilai kina mai Toga ka sa dau kilai e na Enele (Henry) Ma?afu e Viti a sucu ka luvedra na turaga ka yacana ko Aleamotu?a Tui Kanokupolu. Ko Aleamotu?a kei Taufa?ahau?s (ka qai mai Tui ka yacana- King George 1) na tukana ko Tuku?aho e luvei Muimui.
Na Tui o Joji (King George 1) ea talai Ma?afu mai ki Viti me mai liutaki ira na kai Toga era sa mai tiko e Viti.
Na nona talai mai oqo ki Viti esa vakavuna talega na kena mai wali rawa na kena valataki tiko na i tutu vaka Tui mai Toga.
Ia, ko Ma?afu esa qai mai vakatokai koya me nodra i liuliu na kai Toga era sa mai tiko voli e na veiyanuyanu mai Lau ena 1848.
Ena nona sa mai semati koya kei na Turaga Tui Nayau, na Turaga ka nodra i liuliu na veituraga ena veiyanuyanu e na Yatu Lau, ea gole ka kaba na yasayasa Moala ka vakarurugi ira na veiyanuyanu oqo e na veiliutaki nei Tui Nayau.
Ia, e na 1853, ea wase rua tiko o Matuku oya o Yaroi kei Qalikarua, ko Tui Yaroi ea saqata na Lotu Vakarisito e na nona sasaga tiko yani ko Lakeba me curu mai kina.
Ia, na luvei Tui Yaroi e rau a mani to vata kei Donumaibulu kei Vueatasau ka tu kina o Ma?afu kei na i lala kai Toga, Moala, Totoya kei Lakeba era a gole yani ki Matuku e na i sulu ni lotu ka vakavuna me yaco kina e dua na i valu.
Ia, ea viri vinaka mai na bai ni valu nei Tui Yaroi kei ira na nona tamata ka sotava sara kina na druka o Ma?afu kei ira na nona tamata.
Ia, e tomani tikoga nai valu oya ia ea mani qai muri eso na sala ni veiwekani vakavanua ea vakayacora o Tuilovoni ena nona matataki Tui Nayau ka sa qai mani ciqoma kina o Tui Yaroi.
Era a bose vata na vei turaga bale e na Yatu Lau ena Feperueri ni 1869 ka mani soli kina vei Ma?afu nai tutu vaka Tui Lau.
Ko Maafu ea sucu mai Tongatapu mai Toga ena 1826 ka nona i tubutubu o Aleamotu?a, Tu?i Kanokupolu, e na e vakamautaka kina e dua na marama ka yacana ko Elenoa Ngataialupe, ka dua kina na luvena e yacana ko, Siale?ataongo, mai Nukualofa.
E lotu vakarisito, ka mani vakadewataka mai na lotu o Ma?afu e na lotu Wesele ena Tokalau kei Viti.
Ea mai kacivi na bula nei Ma?afu ena i ka 6 ni Feperueri ena 1881 mai Sawana, Lomaloma, Vanuabalavu ka mani mai bulu koto na yagona e na gauna qo mai na Sautabu mai Tubou ena yanuyanu o Lakeba mai Lau.
Nai karua ni Tui Lau ko Ratu sir Lala Sukuna ena nodra digitaki mai na yavusa Toga e na 1938 ena gauna ea veiqaravi voli kina mai Lomaloma vaka vukevuke ni liuliu ni Veitarogi Vanua.
Era a mai takali e na 1958 ka sa mai lala talega kina nai tutu vaka Tui Lau ni bera ni qai mai taura na Peresitedi vakacegu ni noda matanitu ko Ratu sir Kamisese Kapaiwai Tuimacilai Mara e na 1964 e na i tikotiko mai Loto?a e Sawana mei ka tolu ni Tui Lau.
Ia, ena gauna qo esa mai lala tiko nai tutu oqo kei ira na yavusa Toga ka ra kawa mai vei ira na tamata ni valu nei Ma?afu ki Viti, ka ra sa mai vakaitikotiko tudei e na koro ko Sawana.
lNa tikina o Lomaloma mai Vanuabalavu ena yasana o Lau, e tiko kina na veitikotiko ni matanitu, rua na koronivuli oya na Adi Maopa Primary kei na Secondary, ka tiko talega kina na nona i tikotiko na Turaga Talai sa bale, Ratu Sir Lala Sukuna e delana ka irova sobu tu na toba ko Lomaloma.
lNa valenibula kei na kena vale ni vuniwai kei na nasi.
lNai tikotiko ni ovisa kei na Positovesi kei na koro ko Delainakorolevu ka kena i vakalekaleka ko Nakoro
lNa koro ko Sawana, na i tikotiko nei Ma?afu kei ira na nona tamata na yavusa Toga ia ena Ceva na i tikotiko ko Naqara ka wili taumada na vanua kece oqo e na gauna i liu me o Lomaloma.
lLomaloma esa tikina tale tikoga e na gauna qo ka wili tiko kina e ciwa na koro, 13 na kena yavusa, 42 na mataqali kei an 54 na i Tokatoka.
lNai matai ni tukutuku ka vakaivolataki ena 1881 mai na Veitarogi Vanua ni a tolu na Turaga i Taukei ena tikina o Lomaloma, Ratu Jese Waqalekaleka-Turaga na Rasau, Ma?afu-Tui Lau, Roko Tui Lau ka i Liuliu ni Tovata kei na Yavusa Toga e Sawana, Jaoti Sugasuga na Turaga na Ravunisa.
lNa ciwa na koro ena Tikina o Lomaloma oya na koqo ko Nakoro (Lomaloma), Sawana, Susui, Narocivo, Namalata, Uruone, Levukana, Dakuilomaloma kei Tuvuca.
lNa i liuliu ni Tikina o Lomaloma oya na Ravunisa, Rasau, Tui Naturuku, Tui Uruone, Tui Levukana, Tui Narocivo, Tui Daku, Tui Susui, Tui Mago (Namalata) kei na Ramasi (Yanuyanu o Tuvuca). Sawana kei na veikoro ena loma ni tikotiko o Lomaloma kei na nodra koro na yavusa Toga e nodra i liuliu ka vakatokai na Tui Lau.
lEna i tukutuku makawa kei Viti, na koro ko Lomaloma e dina ni lailai ia e i matai ni tauni lailai kei Viti ka a ra cakava na Turaga ni Toga kei na Tui Lau ko Enele Ma?afu me i koro turaga kei Lau ka cokota vata kina na veiyanuyanu e na Yatu Lau ka wili tiko kina ko (Lakeba, Nayau, Oneata, Ono, Cicia, Fulaga, Kabara, Vanuavatu, Moce, Namuka and Ogea), Yasayasa Moala Group (Moala, Matuku and Totoya) kei na wasewase o Somosomo (Vanuabalavu, Tuvuca, Kanacea, Mago, Naitauba and Yacata). Ia, e na gauna nei Ma?afu e toba tiko kei Toga vata kei Viti Levu ko Lomaloma.
