ENA macawa e da se qai vakanadakua e sa laurai kina e vica na i vakatakilakila ni veisau vinaka mai vei ratou na i To ni veisaqa vakabibi mai vei ratou na i soqosoqo na SODELPA ka?u raica ni ratou sa tekivu tucake na i lawalawa qo me ratou vosa vakadoudou, ka sega vei ratou na rere se taqaya -kau nanuma sara na veika a vunautaka e dua na dauvunau rogo e vuravura ko Joel Osteen, e na ulutaga ?mo vosa ki na nomu ulunivanua.
Sa tekivu tabaki e levu na vosa doudou, ka ratou sa tabaka talega vakawasoma na SODELPA na I tukutuku me saqati kina na veivakatulewa kei na cakacaka e sega ni dodonu e sa dau cakava voli na FFP me yacova mai qo.
E vakilai ni sa yaga tiko na volavola, kau raica ni sa sega saraga ni bera na nodratou sa vosa cake tiko na nodatou mata i taukei, me ratou sa vaka-sasataki ratou na i To ni matanitu e na veika sega ni dodonu ka ratou vakayacora ka basuki kina na lawa.
Au via vakadeitaka tale ni VOSA e ka kaukauwa ka dau vakayaco ka. Me da sereka ka tala na vosa e sa na qai rawa ni na laki yaco na veisau. Au sarava toka na nodratou via vakatotogani toka e so na vulagi na mata mai na FFP e na gauna ni veiba e na palemedi ka ratou vosa toka vakaqaseqase ni ratou sa toka e na i to ni lewe levu e na FFP, ia na gauna qo e sa tekivu me sa laurai talega na veisau. Na vuna ni sa tekivu laurai ka kilai na vereverea ni cakacaka butobuto e tiko e na FFP, ratou sa tekivu kelia qo na SODELPA.
Sa laurai na vosa mai na i To ni veisaqa ka sa sega kina na rere se lomalomarua.
Au nanuma na veimalanivosa e dau cavuta na noqu qasenivuli e na Univesiti ni Ceva ni Pasifika -Dr Atu Baine – e na nona a tukuna vei au e na dua na gauna me?u vakekeli -research- tikoga ni na dua na gauna au na sotava na koula.
Au nanuma ni ratou sa sotavi ratou na vica na i to ni SODELPA e ratou sa vakamacala ka vosa tiko vua na PM, ka ratou sa na kila talega na kaukauwa ni kena dau talai na VOSA e na gauna donu, kei na kena i soqoni.
Sa qai vo beka ga na kena qarauni me dau vakayacori vakavinaka na research e na vei ulutaga e dau vakamacala kina na i To ni veisaqa me rawa ni sotavi kina na i tukutuku ucu mai duru e dau basika mai na yasana ni matanitu ka dau wirilaki kina na vosa vakavavalagi ka vivigi na vosa mai na dua na ka me yacova ni sa ka dina.
E koto e na vanua oqo na i otioti ni nodratou tarabu, ka dodonu me ratou na dau vakaqaqa matua na noda Mata na kena dina, ka kerei me rube na kena vakasama ke sega ni matata.
DREDRE E SA SOTAVA NA FFP
Sa laurai votu saraga mai ni sa vaka me toso dredre na waqa ni FFP ka ni sa liwavi ratou na mata ni FFP e dua na cagi ni draki ca, ka sa vakilai ni sa yavala na nodratou waqa ni vakalele eratou vodoka tiko e na gauna qo.
E laurai sara vakalevu na tikina qo e na macawa e sa qai oti qo e na nona sa mai vakacegu na Peresitedi ko Rt Epeli Nailatikau, au rawa ni tukuna ni dina ni sa dua na ka na kena marautaki.
Au nanuma ni dodonu me da na raica ni o koya e sainitaka e 16 na dikiri me vakamalumalumutaki kina na kawa i taukei.
E a sega ni rawata vakavinaka na nona i tavi e a kacivi kina me vaka ni sega ni a rawata me kauta na veitokoni ni lewe ni vanua ki na yasana ni FFP, dina ni lewe levu e ra vosa vinaka taki koya e na vinaka ni nona i vakarau, ni dau kauti ira sobu mai me vaka e dua ga na lewenivanua.
Na kena i karua e na nona sa baci basuka tale na lawa ni Matanitu na FFP e na nona sa mai vakasakei na Turaga ni Ovisa ka gole mai Sauca Aferika, me sa taura tale e dua na sotia na i tutu ya e na nodratou sasaga na FFP e ratou veiubiyaka na nodratou sa laki lewena na mataivalu e lewe 3 na cakacaka e na tabana ni Ovisa me ratou laki vakarurugi kina ni oti na nodratou vakacegui mai na Tabana ni Ovisa, ka a qai kacivaka kina na i liuliu ni Ovisa sa mai vakacegui ki vuravura ka vaka kina na mona livaliva, ni vuni nona kerea na vakacegu ni sa sega ni cegu na mataivalu e na nodratou siova tiko yani na nona vakatulewa.
Sa i koya saraga oqo na vanua e sa baci drakidrakita tu kina na soko nei FFP ka dua voli na ka e saga tiko me kua ni kilai se laurai e vuravura ni cakacaka tiko vakabutobuto ka basuka tiko na lawa.
Qo e sa tukuna tiko na leqa sa tiko e na nodratou yasana ka sa vakavuna tikoga na nodratou rawa ni lutu dromu na i to ni matanitu e na dua na gauna ga sa toka qo e matada, ni ratou se baci vakaraitaka tale e vuravura na mataqali veiliutaki butobuto ka tiko vei ratou ka sega ni salavata kei na yavu ni veiliutaki vaka demokarasi ka ratou seretaka se kacivaka voli tiko.
Au rawa ni tukuna ni sa na qai vakadredretaka sara na nodratou Iakolako na FFP na veika e ratou cakava qo, ka ni ratou se sega tiko mada ni se taura rawa na veitokoni ni kawa i taukei e na gauna qo.
Sa qai kuria e na nona sa baci biu vanua na i liuliu ni matanitu me gole e na veisiko vula dua ki vanua tani ka vakaraitaka na nona sa sega ni vakabbitaka na nona I tutu vaka I liuliu ni Matanitu.
TOSO TIKO NA SODELPA
Meu vakaruataka, e da sa qai raica talega ni sa qai cakava dina tiko na nodratou i tavi na i to ni veisaqa, ka ratou biuta i dakudratou na cakacaka vakavanua e ratou nanuma tiko ni rawa ni na lomana kina na i taukei ko Bainimarama.
E so e ra a sega tu ni se coqa voli mai sa qai tekivu me ra sa doudou dina ni sa mai oti qo e 1 na yabaki na nodra kewe tiko ni Matabose ni Palimedi e Viti.
Sa donu vakavinaka na i tautau ni vosa ka sa tau tiko mai na SODELPA e dua na ka au a vosa kina vakabibi sa ikoya ni gadrevi e dua na veisaqa e kaukauwa cake baleta na mataqali veiliutaki e sa yaco tiko qo e Viti, ka sa valuti sara tiko kina vaka-ca ka ra sa cakacaka doudou tiko na lewe ni matanitu e na kena vakayagataki na i lavo ni matanitu, na dinau mai vavalagi kei na nodratou sa nimata tiko qo na noda i lavo musuki ka tiko e na FNPF
Meu vakadeitaka ni ko Bainimarama e sa vakadeitaka oti e lomana me na vakamalumalumutaka vakadua na kawa i taukei ka me volai e na i tukutuku kei Viti vaka kina e Vuravura ni o koya na i matai ni Paraiminisita e kauta mai ki Viti na Common Roll se dua na tamata dua na i toqa.
Talei ni ra sa qai vosa e vica na mata me vakataki Ratu Suliano Matanitobua, Ratu Sela Nanovo, Ratu Isoa Tikoca sa ia tiko mai vakabalavu kei na vica tale ka wili kina na i liuliu ni To ni veisaqa ka sa qai rawa ni ratou buta vata e vica na vakasama ka valu e na dua na gauna. Qo na vinaka ni noda dau toka vata ga, kua ni da veiladeyaki.
E vaka talega kina vei ira na soli veitokoni tiko vakaveitalia kin a FFP mai na veikorokoro kei na tikina se yasana.
E dodonu mo ni toka madaga vakamalua ka nuidei tiko.
Sa voleka me na sema na noda yasana ni valu vosa na i taukei me da sa domo vata taucoko ka cakacaka vata, ka? u a sa vakaraitaka toka baleta na Bose ni Turaga e na Noveba 2016, ni vo e rua na yabaki me vakayacori na veidigidigi.
Sa voleka.
Me da sa tekivu valu vosa yani qo, se tei wawa mada na veilesi ni Presitedi kei na PM e da sa via kalawa yani kina me da yalo vinaka me rawa mada mai na qaqa e na veidigidigi ka tarava, kau vakabauta ni na rawa ke ratou tomana tikoga na nodratou vaka-sasataki ratou na FFP se dua tale na kena i vosavosa me ratou va-kata taki ratou ka vakayavalati ratou.
Ia e se levu sara na vanua e na vakavinakataki, kau nanuma ni na rawa taucoko sara ka matata vinaka ke rau veitokoni mai vakaukauwa o Vanua kei Lotu, ka ?u a tara tiko e na macawa sa oti na veika baleta na nodratou veitokoni – Cakacaka vata ni Vanua, Lotu kei na Politiki
NA LOTU VANUA KEI NA POLITIKI.
Au a vakamacala tiko mai vakabalavu e na nodratou rawa ni na cakacaka vata na tolu na yavu oqo: Lotu, Vanua kei na Politiki e na macawa 3 sa oti qo, kau a tara kina na veimalumalumu sa basika tiko e na veiyavu kece oqo, kau nanuma ni na rawa ni na vakavinakataki ka ni tikoga vei ira na veiliutaki ena veitabana e tolu oqo na kena lewa.
Au kerea mo ni na qai vakasamataka tale toka ga e so tale na vuna e rawa ni vuni nodratou sega tiko ni cakacaka vata vakavinaka ka sa matata tiko ni dua na vuna levu sa i koya na nodra rerevaka tiko na vesu e na veika e sa veivakarerei tiko kina na matanitu sa veiliutaki tiko qo e na gauna oqo.
Ia me vaka e da sa raica e na macawa sa oti, ni dua na vanua toqetoqeyasara e tiko kina na Matanitu e na vuku ni mataqali veiliutaki vakaivalu e ratou vakayacora tiko e na loma ni demokarisi e Viti.
E na gauna qo e sa laurai na veisisivi kaukauwa sa basika e Viti, dina ni se veiliutaki tiko ko VB, au gadreva me sa vakaraitaka rawa ike, ni na Mataivalu e sa tekivu biuta vata e vica na ka baleta na kenaicivaki ko Viti kena yaco e dua n aka vua na FFP.
Qo na vuna e sa dodonu kina me ratou sa tekivu cakacaka vata sara vakaukauwa na Vanua, Lotu kei na Politiki, me ratou taura rawa tiko na noda veivakabauti na i taukei e na i lakolako qo.
E dua talega na vuna, me na saga me na vakavinakataka o Politiki ke rawa sai koya na na nodra tawase tu na Turaga, vaka kina na kerei ni veitokoni ki na Lotu.
E sa vakadinadinataki ni vica na Turaga e ra via veitokoni tikoga dina ni sa cala tu na veiliutaki ka sa dodonu me ra na talevi ka tekivu vakayaloqaqa taki.
NA RAI LESU
E dodonu talega me da dau rai lesu e na vuku ni noda i lakolako me na vukeya na noda raica vakavinaka na veika e sa yaco tiko kei na veika e sa tu mai liu e da na sotava.
Meu vakabulabulataka madaga na nomuni vakasama, au via vakananumi kemuni ni vuni nona vesuka na Matanitu nei Qarase ni a saga me vakasavasavataka na cakacaka vakailoa e na matanitu nei Qarase. Ia e sa laki biuta na cakacaka levu oya ka sega ni vakaotia vakavinaka, ka sa ladeva mai qo na noda yasana na i taukei me sa mai kauta laivi na noda dodonu vakataukeni vanua me da tautauvata kei ira kece na vulagi. Sa dodonu kina me da na taroga se e da sa kau tiko i vei e na gauna qo.
Sa mai lewe voli ni cakacaka ni veivakasavasavataki qo na cakacaka butobuto, veitovaki, cakacaka vakalawaki, basuki ni lawa, cakacaka veivakasaurarataki ka sa tiko sara na noda vanua e na dua na vanua dredre e na gauna oqo.
E sega walega ni o koya oya. Na i tekivu ni nona sasamaki nai liuliu ni Matanitu e vakacegui ira ka a nanuma o koya ni ra cakacaka butobuto tiko, oti sa golevi keda na i taukei raraba.
Na taro au via taroga, se cava sara mada na noda cala nai taukei vua me sa tekivu vakayacora kina na veivakarau lolovira me sa vorolaka na veika e noda.
Au raica ni sega ni dua na noda cala, ka sa dua na veivakalaboci levu e cakava ka ni o keda ga nai taukei e da a solia na noda qele me rawa ni cici kina na Matanitu, ka ra sotia tu qo na luveda, vugoda, tamada, tacida, ganeda, me sa qai mai wasewasei keda o koya ka vakaveimecakitaki keda me vaka sa yaco tu nikua.
Sega wale ga ni o koya ya, e da sa raica talega na nodratou sa sega ni cegu na soli nai vola tara ni lisi vei ira na dabe tu vakailoya se squatters.
Na taro: Na qele sara mada nei cei e sa veisoliyaka tiko qo na matanitu ni da kila vinaka tu ni matanitu e dua walega na ka e a tauyavutaki e na dua walega na tikini pepa ka sega na kena qele.
Ia me da vakavinavinaka ni ratou sa yadra tiko mai na noda mata e na palimedi ka ratou sa liutaki keda tiko e na i valu ni politiki qo.
Sa qai vo o keda na lewe ni Vanua, i tikotiko ni vei Turaga e Viti kei na Lotu me da na cakava na noda i tavi me da tokona na veika sa vakayacora tiko o SODELPA e na gauna qo.
Ena qai kuri tale yani.
E a liutaka tu e liu na tabana vakalawa ni Tabacakacaka ni Taukei ka rawata na nona koroi ni (1) Bachelor of Laws- Bond Uni; (2) Master of Laws- Queensland University of Technology- 1996 kei na (3). Master of Business Admin mai USP ena 2008. Ena gauna oqo e sa saga tiko na nona koroi ni PhD ena Extent of the Recognition of Customary Law in Fiji.
Na veika e cauraki eke e nona vakatabakidua ka sega ni Nai Lalakai.
