Esa vakatikitikitaki tiko e $637 na milioni me laveti kina na veiqaravi ni matanitu ena Vualiku. Qo e dua na itukutuku ka vakaraitaka ena macawa sa oti e dua na ivakalesilesi e Macuata (provincial administrator Macuata) Revoni Raikasa
Tukuna o Raikasa ni na vakayagataki na ilavo oqo me vakavinakataki na gaunisala, wai, veitaratara kei na nodra yaco kina makete na ivoli eso.
E kaya ni Matanitu e nona itavi m,e vukei ira na lewenivanua ena nodra yacova yani vakarawarawa na veiqaravi.
O Raikasa e a vakamacala tiko vei ira era a tiko ena bose ni yasana o Macuata ka qaravi e Naduri ena macawa sa oti.
Vakacaca sara, e tukuna o Raikasa ni na vakayagataki e $100,000 ena kena ta na gaunisala e Nasealevu. Ena vakayagataki e $900,000 me baleta na wai ni gunu savasava ki Niurua kei Naqamu.
E tukuna talega o Raikasa ni na tomana na Matanitu na veiqaravi me sotavi kina o ira na lewenivanua.
Kaya o Raikasa ni sa vakaritaka oti na Matanitu na nona sega ni vakasuka ena nodra vukei o ira era vakaleqai ena veileqa tubu koso. E vakayagataki kina ni sivia e $655 na milioni. E vakaritaka toka oya ni ra sega ni guce na ivakalesilesi me ra vukei o ira era sa toka ena dua na vanua dredre.
Kaya talega o koya ni na tomani tikoga na yabaki oqo na cakacaka ni veivakatorocaketaki eso.
Rawaka na iqaqi
E tukuna o Raikasa ni rawata na iqaqi ni suka e Labasa e $57.5 na milioni. E a rawa oqo ni oti na kena a qaqi e 575,068 na tani ni dovu ka rawa mai kina e 57,993.20 na tani na suka. Daumaka toka na veika e mai rawa dina ga ni levu na bolebole e a sotavi.
E a soli tukutuku tiko o Raikasa vei ira na mata ni tikina era a tiko ena bose ni yasana ka qaravi mai na koro o Sasa ena macawa sa oti. Na veika e mai rawata na iqaqi e sivia na veika e rawa ena rua na yabaki yani e liu.
“Ena 2022, e a qaqi e 636,819 na tani na dovu ka rawa mai kina 62,542 na tani na suka ka rawa mai kina e $54.1 na milioni. Ia ena 2023, e qaqi rawa e 634,00 na tani na dovu, rawati e 63,400 na tani na suka.”
Na rawaka oqo, e kaya o Raikasa, e vakaraitaka toka na nodra qatia na nodra itavi tekivu mai vei ira na tei dovu ka yaco vei ira era cakacaka ena iqaqi.
Waraki na wai
Era se waraka tiko na lewe ni koro o Vunikodi e Udu me dua na nodra ivurevure ni wai e savasava dina ga ni sa vota oti na Matanitu ena yabaki vakailavo sa oti e sivia ni $219,000. Dina ni sa votai oti na kena ilavo, era sega tiko ni kila na lewe ni koro se gauna cava ena qai vakavotukana kina. Qo e dua na itukutuku ka wasea o matani tikina mai Udu, o Ilisoni Baleibia, ena bose ni yasana ena macawa sa oti.
Tukuna o Baleibia ni ra se sotava tikoga e Vunikodi na dredre me baleta na wai.
Vakaraitaka o Seremaia Ratu, mai na Water Authority of Fiji (WAF), ni ratou asa raica e dua ka a rawa na ivurevure ka rawa ni vakayagataki me baleti ira e Vunikodi. E a laurai e Nabouono, sa caka na kena veitalanoa, ka ra sa vakadonuya o ira mai Nabouoni me sa vakayagataki me baleti Vunikodi. Ia, e a qai veisau na nodra rai. Sa ratou tomana tale tiko na WAF na nodratou vakaqaqara me baleta na ivurevure me ratou gunu kina mai Vunikodi.
E tukuna o Sireli Leweniqila mai Vunikodi ni vurevure ka veitalanoataki tiko qo, era dau vakanuinui kina ena gauna ni sigabalavu. E kaya ni oqo e dua na draki e dau tara tiko na Vualiku ena veiyabaki. Ni yaco na sigabalavu, era dau vakanuinui kina ivurevure saraga ko sa veitalanoataki tiko qo.
Ke sa vakayagataki me baleti Vunikodi, ia ratou sa na qai mai vakila talega na dredre. E tukuna o Leweniqila ni via vakamatatataka walega na vu ni nodratou sa veisautaka na nodratou nanuma.
Esa tomani tale tiko na vakaqaqara ka ra sa nuitaka tiko na lewe ni koro e Vunikodi ni sa voleka na nodra na vakacegui.
30 ga na pasede
E 30 ga na pasede ni gonevuli era yacova na vuli toro cake se na tertiary me vaka na univesiti. Qo e lewe toka ni nona itakitaki o Epineri Rawali na gusu ni vosa se communications officer ni Fiji Higher Education, Epineri Rawalai.
Tukuna o Rawalai ni 4789 na gone era sega ni vakacavara na vuli ena paraimari ka 5000 era sega ni vakaotia na Yabaki 9-13.
Kaya o koya ni vakavu kauwai sara tiko vakalevu se ivei beka na vanua era sa lai tini kina o ira na 70 na pasede.
Ni lailai na kedra iwiliwili era sa yacova na vuli toro cake, e vakavuna me sa tarogi se sa na vakaivei na ituvaki ni tamata cakacaka e Viti ena veisiga ni mataka. Tukuna talega o koya ni kuri ni leqa oqo na nodra sa lako tiko vakayauyau na noda me ra lai cakacaka i vanua tani. Kaya o Rawalai ni na sega ni rawa ni ra tarovi baleta e sega ni rawata na Matanitu me solia na isau era lai rawata i vanua tani.
Qo e dua na tikina era rawa ni veitokoni kina na turaga ena kena sagai me ra tiko ga ena noda vanua na itabagone. E tukuna o Raiwali ni dodonu me laurai se cava tale e rawa ni caka me ra tokoni na itabagone me ra tikoga e Viti. E bibi na tikina oqo baleta na veisiga vinaka kei Viti e tiko e ligadra na itabagone.
Ririko ni waigaga
Tukuna o Rawalai ni rawa ni ra goleva e dua na iwase ni tabagone na waigaga ni veivakamatenitaki ena gauna era sa biu vuli dole kina. E kaya me ra vakaitavitaki ira ena veika yaga. Qo e dua na ka e rawa ni caka me ra kua ni biu vuli dole kina ka ra sega ni lai yaco e gaunisala kei na so tale na vanua e sega ni dodonu me ra yaco kina.
Na vakayagataki ni waigaga esa lai laurai kina na kena toso sara vakatotolo na kedra iwiliwili o ira e tauvi ira tiko na HIV/AIDS e Viti. E kaya ni 13 na mate ena dua ga na gauna lekaleka sa oti e semati tiko kina waigaga. E vakatubu taqaya tiko na kena laurai ena yabaki sa oti ni 415 na kisi vou ni HIV.
Kaya o Rawalai ni sa basika e dua na iyaloyalo esa rervaki sara. Ke sega ni da qaqarauni, ena rawa ni vakamatea dole e dua na iwase levu ni noda tabagone.
Sa kena gauna me da raici ira matua na noda gone. Ke da raica ni yaga me da tokoni ira, ia me da sa yavala sara. Ke sega, ena rawa ni ra temaki tu ga vakarawarawa me ra vakayagataka na waigaga. Ni ra sa yaco e kea, sa na dredre sara na vueti ira mai. E kaya o Rawalai ni vinaka cake me da sa yadrayadravaki tikoga me kua ni yaco na leqa.
Biu vuli
E dua na iwase levu ni gone era sa biu vuli dole tu e Macuata e vu ga mai na nodra sa bese na vuli. E vakaraitaka toka na tikina oqo e dua na ivakalesilesi ni iTaukei Affairs Board o Jone Drugu. Eso tale na vu ni nodra sa biu vuli na dredre vakailavo, tauvimate kei na yawa ni sala ki koronivuli.
Tukuna o Drugu, ena nona vakaitavi toka ena bose ni yasana o Macuata, ni laurai ni sa toso cake tiko na iwiliwili ni gone biu vuli ena kena sa toso tiko na tagede ni vuli e dodonu me ra sa yacova. Qo e dua na ka ka laurai mai na kena vakasokumuni na itukutuku mai na veikoro e Macuata ena yabaki sa oti.
“Era a vola yaca e 3389 ia era sa biubiu eso ni ra sa toso cake tiko.”
E kaya o Drugu, o ira era vakacavara na nodra vuli ena Yabaki 13, era lai rawa sitivikiti ka dua ga na kena iwase lailai era saga me dua na nodra koroi. Sa lai basika mai e dua na kauwai vei ira na itaukei ni cakacaka ni o sega vei ira era lako yani me ra tekivu cakacaka na kila e dodonu me tiko vei ira.
E dusia toka qo ni dodonu me dua na kena iwali ena gauna totoloo duadua.
