Veiqaravi dede ena colo kei Viti Levu

NA nona veiqaravi voli o AB Brewster ka lesi ena itutu vaka Komisina ni Kovana, Vukevuke ni Komada ni Mataivalu (Armed Native Constabulary of Fiji) ena loma ni 40 na yabaki ena loma ni vanua na Colo East kei na Colo North ka veivolekati sara kei ira na veiyavusa ena loma ni vanua kei Viti Levu ka vola kina na nona i vola na Hill Tribes of Fiji ni oti toka na yabaki 1884 ena nona tiko voli mai na colo.
E vola saraga o Brewster na nodra bula ni veimaliwai na veiyavusa ena veiulunivanua ena Colo kei Viti Levu, na nodra itovo, ivakarau ni valu, tiko sautu, vakarau ni bula ena veisiga, era mataqali tamata vakacava, na tuvaki ni nodra vakasama kei na nodra kaukauwa mai na gauna ni ra se tu ga vakataki ira me yacova na kena cabe mai na kaulotu.
Na Wainimala ‘Colo East’ na yaca vakadeitaki ni yasana e a digitaki me sa lai veiqaravi kina o Brewster.
Era kila vinaka tu na lewenivanua ni oya na Wainimala, ka vakayacani mai na uciwai, ka drodrova yani na kena veibasoga ni wai ka veisemati yani ka tiki tikoga ni dua nai wase ni loma ni vanua se loma ni colo.
E semata na Wainibuka, na ulu ni wai na Rewa, ena yasana ki na Ceva ni Colo East ena ruku ni koro ko Matailobau ena mave.
Na isema ni Wailevu ka sa yacana na Rewa ena nodra vakatoka na daudroini taumada, ka kau mai na yaca oya ena dua na taoni ni itaukei voleka ena gunu ni wai ka semata yani ki waitui ka cokai Nukulau, ka dabe toka kina na siteseni ni korotini e Suva, ka ono na maile na kena ivakrau mai vanua.
Na gusu ni wai qo e davo toka ena ulu i Laucala Bay, ena gauna e liu sara edau vanua vinaka ni ra kele ravi toka kina na waqa ni valu, waqa ni veivoli, kei ira na dausiwa tovuto, oya talega na vanua a tekivu seredali mai kina na H.M.S Challener ena nona soko cake ki Wainimala ka na qai vakamacalataki yani.
Ni muri cake na tamoi kei na kena drodro na uciwai na Wainibuka kei na Wainimala, esa na rawarawa ga kina waqa mamada me curu kina, na kena imatai e rauta ni vitusagavulu na maile kei na kena ikarua e rauta ni onosagavulu mai na wasawasa.
Na Takia, na waqa e tara me baleta na veiqaravi e uciwai, e rawa ni curu yani ki loma ni vanua vakalevu ki cake sara, ka rawa ni takosovi Viti Levu voleka ni vanua taucoko mai na Vualiku ki na Ceva.
Nida raica ena mave ena laurai qori. Ni biu o Rukuruku ena Viti Levu Bay, ena baravi ka yawa sara ki na Vualiku, e dua na sala e walu na maile e gole sobu ki na koro o Lau, ena tai matau ni Wainibuka. Vakavodo e kea ena dua na takia, ka rawa ni muri sobu na uciwai oya me sota kei na Wainimala. Mai kea e rawa ni dua e lako ena waqa vakaidini me la’ki sobu sara yani ki Suva.
Me vaka tu oya na veivanua ni veilakoyaki, eso vei ira na dauvakaitikotiko taumada era tekivuna na tei vauvau ena yasa ni veiuciwai bulabula ni veiuciwai oqo, dina ga ni ra tiko ena vanua ni kana na tamata.
Era volia na nodra qele mai vei ira na itaukei ni vanua ka rawa ni ra tiko vata kei ira ena dua na gauna.
Na itutu e dau vakalailai na kena vakaleqai ena nodra itovo ca ka vakarerevaki na lewe ni yavusa, ia era a taura tikoga na dauteitei na dodonu kece me yacova ni oti e rauta ni dua na yabaki na nona mate na Talatala Tomasi Peka. E dina ga ni a sega ni dodo na ligadra na kai Wainimala ena cala oya ia e a vakacacani ira, ka ra sa yaco me ra dau sega ni veidokai ka veivakarerei.
Era sa qai rere na vakaitikotiko, ka ra sa qai kerea na nona veitaqomaki na Konisela ni Peritania, o Mr Sir John Thurston, ka ni oti na nona taura na yanuyanu o Peritania Levu sa yaco me dua vei ira na noda Kovana. Ni oti na veitalanoa kei ira sa qai vakatulewataki me ra biuta laivi na veiwere me dua na gauna lekaleka mada ga.
E a vakayacori oqo, me vaka ena vakaraitaki, ia e dodonu ga me tukuni ni gauna e sa tauyavu kina na sautu ni oti na kena yaco mai na veiliutaki vaka-Peritania, era sa ciqoma na itaukei ni dodonu na nodra volitaka na qele vei ira era sa vakaitikotiko ena kedra maliwa, ka ra sa qai soli vei ira, ni oti na nodra vakadidike dodonu na Matanitu vou, na veivuke ni Matanitu sa qai soli.
Ena gauna ga era tiko kina na dauteitei ena cakacaka, e dina ga ni ra sotava e dua na veivakacudrui levu, na leqa e sega beka ni vakaitamera sara.
Ia, ena yaco me vakakina ni sa tekivu na veivakasavi, me vaka ni o ira na itaukei, ni ra raica na nodra vulagi makawa kei na, ena dua na ivakarau, na nodra daunivakasala era sa biubiu, era na cudruvaka na dina ka vakasamataka ni sa qai tu vei ira na dodonu me ra cici yani ka butakoca.
Ena vaka kina na ivakarau ni vakasama vakaitaukei. Ni kila vinaka oqo o Sir John Thurston, e kere veivuke vua na ovisa liu ena siteseni ni Ositerelia, o Komada Lambert ena gauna oya.
E sauma o koya ena nona lako sobu mai vakataki koya ena nona waqavuka levu, na H.M.S. Challenger.
E a vakaruru e Nukulau ena gusu ni Rewa, ka tala e dua na ilawalawa dau vakau waqa ena ruku ni nona Komada ni Kuila o Brownrigg. Ki na vanua ni cakacaka e Deoka, ena ruku ni vanua e rau sota kina na Wainimbuka kei na Wainimala, e dua na ka na nodratou dre cake vakabalavu, kaukauwa ka dredre me rauta ni vasagavulu ka lima na maile mai na uciwai totolo, ka kena ibalebale me keba ena dua na bogi ena nodratou lako cake tiko qo.
“Au a lako sivita vakavica na vanua oqo ena noqu ilawalawa vata kei Sir John Thurston, ka a tomani ira na waqa ni Challenger, ka a solia vei au e dua na ivakamacala matailalai ni veika a yaco ena siga vakaloloma o ya.”
E kea e qakilo lelevu kina na bati ni uciwai me rauta ni vasagavulu na fiti na kena cecere, ka ra ubia tu na veivunikau lelevu kei na veibitu vavaku, na vei gasau balavu kei na veivunikau.
Na uciwai e ra e vakataotaki ena veivanua vovodea kei na veivanua tolo lalai e dodonu me ra dreta kina na waqa.
Na lewe ni yavusa, ka levu tu vei ira na dakai ni vanua makawa, ni ra raica na kena sa voleka mai vei ira e dua e vaka iyaragi kei na ka era nanuma ni dua na mataivalu veicati, era sa qai vakasasataki ira sara, ka vakamatea ka vakamavoataka eso na nodra meca.
E a saumi lesu vei ira ena rokot ka vanataki me donuya na uludra. Ni a vakatura o Sir John Thurston na sala e yaga cake.
E dreta mai na nona taga o Komada Brownrigg na nona ivakaro volai. E dodonu ga me vana na uludra na itaukei ka sega ni dua na vuna me yaco kina e dua na vakadave dra, ka kaya ni na saumi koya na nona ilesilesi me talaidredre vei ira. Na yaloyalo ni dua na icavacava sega ni vinaka e sa siviti koya.
Ni oti e vica na yabaki a vakamatei ni vodo tiko ena dua na waqavuka ni Arapea, ena gauna e kavetani tiko kina ena H.M.S. Lodoni, na vanua ni maroroi yaya e Zanzibar.
Ena mata ni veika kece oqo era sa soqoni vata kina na vakaitikotiko ka kau sobu ki na uciwai.
“E dua vei ira e a mate e muri ena mavoa, ka bulu e Laulau, ena yasa ni uciwai na Rewa, e tukuna vei au o Sir John ni rau a leqa vakalevu kei na dua na marama ni Ailadi, na watina e dua vei ira na dauteitei, ka a sega ni via biubiu me yacova ni sa maroroya rawa na nona toa taleitaki kei na yaloka e dabe tiko kina.
Na rorogo ni cabolo ni dakai e vakavuna me rere na toa ka vuka kina.
E sega ni vakakina na nona marama, na nona turaga, ka a dua vei ira na dauveiqaravi balavu ena dua na mataivalu kilai levu ni Ailadi.
E vu mai na nona yaloqaqa kei na sega ni rere, ka sotava ena vakacegu na veika rerevaki kei na veivakayalolailaitaki kece ena matadra na meca ni oti na nona vakadeitaka na nona toa talei.
E vuqa sara na italanoa me baleta na marama qo e tu vei Sir John Thurston, kei na veiqaravi nei tamana ki na matanitu kei na nona kaukauwa me rawata kina na na vinaka ena nona qaravi.
Me vaka ni ra sega ni sotava e dua na leqa nai lawalawa mai na ulunivanua, ka ra sa vakamatea eso na meca, era sa qai kaya ni ra sa qaqa, e dina sara. E sega ni yaga ni oti oya me vakarerei ira ena tamata ni ivalu.
Era sa lasutaki ira me ra vakalialiai ira, veisau na ‘manu-toa’ na nodra vosataka na vosa, e dua na vosa dukadukali e sega ni ganita me vakadewataki ka tabaki.
Era na kunea na gonevuli ni itukutuku makawa ni mataivalu e wai e dua na ivakatautauvata ena Na iVolatukutuku ni Bula ni dua na Dausoko, ka vakamacalataka kina na Turaga o Dundonald, na dauvolavola, na veivakacacani a caka vua na kuila ni Peritania ka vesu mai Calcutta, e dua vei ira na noda kai Idia makawa ni Tokalau, ka a vakaliligi ena ruku ni dua vei ira na waqa ni Varanise ena Gaunisala o Basque.
Ia, o ira na kai Wainimala oqo, era sega ni vakataotaka na nodra mai tiko voli na kai Iurope, ia ena yabaki 1872 era a cakava e dua na veivakacacani vakailasu ki na dua na koro ni lotu Vakarisito vakaitaukei ena iyalayala ni vanua ni lotu ena yasana o Naitasiri, ka ra vakamatea ka kania eso na lewenivanua.
Ena qai tomani tale yani.