E a vakayacori e dua na veitalanoa kei na noda Paraiminisita Sitiveni Rabuka ena vula o Me.
Ena veitalanoa oya, e tarogi vua na turaga Paraiminisita eso na taro ka yavutaki saraga ena kauwai oni laveta mai na lewenivanua ena vatavata na Letters to the Editor. O ira kece na ivola oqo era a tabaki taumada ena neitou niusiveva ka tabaki ena vosa vakavalagi se vakaperetania, The Fiji Times.
E a vakaitavitaki koya ena veitalanoa kei na Paraiminisita o neitou daunivolaitukutuku Cheerieane Wilson ka veivuketalega ena kena vakadewataki. Esa qai nona itavi ga na edita ni Na iLalakai me raica tale vakamataua ka tuvana ena nomuni Na iLalakai.
NA ivola e vakayagataki me yavu ni veitalanoa e a vola mai o Samu Silatolu ka vakaitikotiko e Nakasi. E tukuna o Silatolu ena nona ivola ni vakayagataka tikoga na Matanitu Cokovata na veiliutaki vinaka se good governance me dua wale tu ga na vakasama titobu se philosophy. Ia e sega sara ni matanataka ena nona veiqaravi vakamatanitu ena veisiga yadua.
Ena kena irairai, esa vaka me ra sa vakaliuici ira tikoga na iliuliu ka sa sega soti na vakilai na yaga ni veika e qaravi tiko ena noda bula ni veisiga na lewenivanua.
Tukuna o SIlatolu, vei keda madaga na rai tu yani e tautuba, eda sa raica tu ni vaka me sa sega tiko vakaca madaga o Rabuka ena loma sara madaga ni nona soqosoqo vakapolotiki kei na matanitu e liutaka tiko.
E vakaraitaka tale tikoga o koya ni o keda na lewenivanua, o keda na veidigitaki, e tiko vei keda na kaukauwa vakalawa me da veisautaka na matanitu digitaki. Na kaukauwa oya e sega ni tiko tale vei dua. Sega ni tiko vua na Peresitedi, Paraiminisita se Vuni Lawa se o cei tale. O keda ga na lewenivanua.
Qo gona na vuna e dodonu me yaga vei keda na veiliutaki. O keda talega na liutaki tiko, ena gauna esa sega kina ni vinaka na veiliutaki, me da kua walega ni gadreva na veisau. Me da cakacakataka me yaco na veisau. Me vaka e tukuna o Mahatma Gandhi: Na veisiga ni mataka e vakatau ena cava o cakava nikua.
FT: Na cava nomuni i tukutuku me baleta na rai ni lewenivanua ni sa vakacacani tiko na veiqaravi ni Matanitu Cokovata ena vuku ni veiqati vakapolotiki? Na veivakadeitaki cava ena rawa mo ni solia ni se dei tiko na Matanitu Cokovata ena nona itavi se iyalayala taumada?
PM: Au na sega ni cakitaka rawa ni sega ni tiko eso na duidui vakapolotiki — e tiko saraga. Ia, keitou sega ni guce na veiqaravi — dina ga ni se sega ni yacova na rai ni lewenivanua, keitou cakacaka tikoga.
FT: Paraiminisita, e veitarai na nomuni vosa me baleta na nona bula na luvemu tagane kei na veika e tara na vuvale me baleta na veika sa oti ena nomuni bula vakapolotiki. E bau vakacava tu na nomuni rai me baleta na Matabose ni Dina kei na Veivosovosoti (Truth and Reconciliation Commission) ena kena veivuke vei ira e vuqa tale eso me vakasotari kei na veika ka ra lakocuruma ena gauna dredre eda sa vakanadakuya?
PM: Au vakabauta ni sega ni vakuwai na noqu vuvale mai na dredre kei na veika eda a sotava ena drakidrakita ni bula vakapolotiki eda sa lakosivita mai wili kina na noqu vuaviri ena 1987 kei na kena e vica tale e muri. Au kila ni ratou cola galugalu na luvequ na nodratou biliraki mai koronivuli. Ia e a tu yadua sara na gauna me ratou wasea kina vei au, vakavo ga na luvequ tagane, o koya sa lewenivanua e Niusiladi kei na watina kei na luvedrau tagane. Na Matabose ni Dina kei na Veivosovosoti ena solia na galala vei ira kece era via tukuna vakadodonu na nodra ivalavala ena gauna oya, kevaka era sa tu vakarau. Au nuitaka ni levu era na vakila na galala, kevaka era sa tukuna oti na veika era a cakava. Me ra vakila na galala dina madaga kevaka era sega ni solia na nodra veivosoti eso.
FT: Ena vuku ni veika esa lakocuruma na nomuni vuvale kei na ivakarau ni veiokati esa taurivaka na matanitu o Niu Siladi, ena rawa ni vakaqaqacotaka vakacava o Viti na nona lawa dusidusi eso me ra tokoni kina o ira era via biu vanua, se o ira era via lesu mai? E vakabibi tiko oqo vei ira era vakasaqara tu na vakacegu kei na veigauna vou ena veisiga ni mataka.
PM: Na noda lawa dusidusi me baleta na curu vanua kei na biu vanua e vakatarai ira e tu vei ira na kena kila kei na ivola me ra lako ena vanua era sa digitaka ka sa soli vei ira na kena veivakadonui.
E sega ni dua e dodonu me vakatabui me lako se lesu tale kina vanua e a sucu kina. Kevaka o nanuma rawa, e dua saraga na imatai ni neitou vakataulewa na Matanitu Cokovata sa ikoya na kena bokoci na nona vakatabui tu me lesu mai o Professor Brij Lal (esa takali) kei na nona matavuvale. Keitou a bokoca talega e dua na lewa vata oya me baleta na ivakalesilesi sara e cake (vice-chancellor) ena Univesiti ni Seva ni Pasivika (University of the South Pacific – USP) Pal Ahluwalia kei na watina.
Ena gauna oqo, o koya e sega ni lewe ni noda vanua ia e rawa ni vakadinadinataka ni volai tiko na yacana se na yacadrau na nona itubutubu ena iVola ni Kawa Bula, ena rawa ni curu mai kina noda vanua ka sega ni yaga me kerea e dua na ivolatara ni curu vanua se visa. Qo era okati talega kina o ira na kawa mai vua e dua na Idia ena noda vanua se Fiji Indian.
E rawa ni ra mai tu me tolu na yabaki ka sega ni gadrevi kina me dua na ivolatara ni curu vanua. Sa rawa talega ni ra lewe ni rua na matanitu se dual citizenship.
O ira era via lesu mai me ra mai vakaduri bisinisi, era na ciqomi. O ira talega era sa via biu vanua, era na sega ni tarovi.
Na ka ga keitou sa na cakava na matanitu sa ikoya na kena raici na veika e vakavuna tiko na biu vanua se push factors. Sega soti na veika e vakavuna na nodra lako mai se pull factors.
FT: Esa vakarautaki tiko e dua na ilawalawa ka ra lewena 186 me ra gole yani kina Pacific Mini Games ka vakayacori e Palau ena vula o Jiune. E gadrevi e $3.5 na milioni me ra la’ki vakaitavi na 136 na dauqito kei na 50 na ivakalesilesi. Era sa vakaroti me sauma e dua na tamata e $3000. Eso esa dredre dina vei ira me ra sauma na ilavo oqo. E rawa beka ni dua na veivuke ni matanitu vei ira?
PM: Eda sa donuya tiko oqo na mua ni vula o Me, ia au se sega ni raica e dua na kere veivuke mai na Minisitiri ni Qito, FASANOC (Fiji Association of Sports and National Olympic Committee) se na Matabose ni Qito na Fiji Sports Commission.
FT: E ratou na qito tiko na noda cauravou na Fiji Water Flying Fijians kei Ositerelia ena ika 6 ni Jiulai mai Newcastle. Ena matai ni nodrau sota tale ni oti na qito kei vuravura ena 2023 se na 2023 Rugby World Cup ka qaqa kina o Viti ena imatai ni gauna ni oti e 69 na yabaki. Oni na tiko beka ena nodra tokoni na cauravou ena timi? Na cava nomuni rai me baleta na bibi ni qito oqo?
PM: Au na saga me’u gole, ia ena vakatau ena rawa-ka baleta ni’u na lako tiko me vaka ga e dua na lewenivanua.
FT: Ni sa cavuta tiko na nomuni kauwai baleta na kena sa toso cake tikoga na itukutuku lasu se fake news ena vatavata eso ia vakabibi ena vatavata ni veisemati eso se social media platforms. Ke sega ni qarauni, ena rawa ni vakaleqa sara na veivakabauti ni lewenivanua raraba vakabibi ni sa roro voleka tale tiko mai oqo e dua na veidigidigi. Na cava na sala matata ena muria na matanitu me walia saraga vakatabakidua na itukutuku lasu ena vatavata ni veiwasei eso era sa tu nikua?
PM: O ira ga era vakacacani me ra kauta na nodra leqa vei ira na tabana ni veiqaravi me ra vakayacora na kena vakadidike. Ena tu ga eso era na vakasausataka na nodra galala — me vaka na freedom of expression. Esa na duatani toka na veitalanoa kevaka era sa na butu sivita na lawa virikotori se guidlines me baleta na e vakatokai vakavalagi na culpable or malicious conduct.
FT: Ena veitalanoa tiko me baleta na kelikeli se qivaqiva ena boto ni sauloa kei na kena veisemati kina veika e tu wavokiti keda, e bau tiko e dua na ituvatuva ni matanitu me rau raici vata kina na kena maroroi na iyaubula kei na rawa-ka vakailavo? E vakabibitaki tiko ena taro oqo na kena sa laveti tiko mai me dua na tabu se moratorium yabaki 10 me vakayacori kina na vakadidike e taucoko ka matailalai.
PM: Na veika e yaco ena wasawasa kei na ruku ni wai ena loma ni noda iyalayala vakamatanitu ena raica vakabibi na Matanitu ena vuku ni nodra yaga kei na nodra veiganiti kina veika me baleti Viti.
FT: E cava saka na nomuni rai me baleta na nodra gole ki Ositerelia eso na lewe ni noda mataivalu (Republic of Fiji Military Forces — RFMF) me ra la’ki cakacaka vata kei na nodra itokani mai Ositerelia; e dua beka na icavu kalawa levu ena cakacaka vata ni veitaqomaki? Ena yaga vakacava vei Viti, kei na noda tikina oqo ena Wasa Pasivika, na veiwekani oqo ena veiyabaki e sebera mai?
PM: E dua na ka vinaka sara. Ena gauna sa oti e a vakayacori vata na veiqaravi me baleta na revurevu ni so na draki ca tubu koso. Ia na nodra sa gole oqo na noda sotia ki Ositerelia me ra la’ki cakacaka vata kei na nodra itokani mai kea esa rawa saraga ni itekitekivu ni cakacaka vata ena kena valuti na nodra vakacurumi vakailawaki na tamata kina dua na vanua ena inaki butobuto (people trafficking), kena veikauwaki vakailawaki na waigaga ni veivakamatenitaki (drug smuggling) kei na cakacaka ni basu lawa tale eso.
Sa dede ka dei vakavinaka tu na veiwekani vakamataivalu kei Ositerelia. Eda a cakacaka vata ena iMatai kei na iKarua ni Valu Levu. Ia oya esa bau dede toka. Ena veigauna se qai sivi, eda a cakacaka vata e Timor Leste kei na Yatu Solomone.
O Viti e dua na matanitu ena Pasivika ka sa ciqoma oti na waqa vakaivalu na Guardian class patrol boats. E rawa oqo ena ruku ni ituvatuva ka yacana na Pacific Maritime Security Program. Eda bau oka talega ena kena vakilai na yaga ni veiqaravi ena Australia’s Defence Pacific Air Program. Ena ruku ni veiqaravi oqo e veivuke vei keda kei Papu Niukini e dua na waqavuka na C-27 Spartan ena kena vakaqaqacotaki na veivuke kei na noda tiko dei.
Sa vakila talega sara vakalevu o Viti na yaga ni nona veitokoni o Ositerelia ena kena tara na Blackrock Peacekeeping and Humanitarian Assistance and Disaster Relief Camp e Nadi. Na itikotiko oqo e semati kina na cakacaka veiwekani eso me baleta na veisaututaki kei na veivuke ena gauna e yaco kina e dua na leqa tubu koso.
E a vakailavotaka ko Ositerelia. O koya na nodra lai cakacaka vata na lewe ni tabana i veitaqomaki e rua, e kena ikuri tikoga na veivuke ka vakadeitaka talega na veiwekani esa yaco macawa tiko mai.
FT: Na vula o Me e dau vakatalanoataki kina na veika e a yaco ena 1987. Oni a lewena ka toka saraga ena uto ni veika e yaco ena gauna oya. Oni dau nanuma vakatitobu beka ena gauna oqo? E tuliraka sse vukea vakacava na nomuni veiliutaki?
PM: Io, qo e dua na gauna au dau taura me’u raici au ka vakasamataka sara vakabibi na gauna oya. E dau gauna talega me’u vakavoutaka kina na noqu yalayala ni veiqaravi vei kemuni na lewei Viti kevaka ena veivuke ena kena wali na mavoa kei na mosi au a vakavuna ka tara tu na nodra bula e lewe vuqa.
n Ena dua tale na itukutuku mai vua na Paraiminisita ena macawa ka tu mai.
