Ka levu
na marau
E DUA na tamani marau levu e tarai au na macawa sa oti. Kemuni na veiwekani, e vakavuna na noqu marau na noqu rogoca na italanoa me baleti ratou na wekada ka ratou sa vakayagataki qele tiko mai Bureiwai, Nakorotubu, Ra.
Matai, o keda esa dau tukuni, semati se veiwekanitaki tu ga kei na dalo, yaqona kei na tavioka. Na kakana draudrau e vaka me nodra tikoga na wekada na Idia kei na Jaina. Ia au sa raica rawa qo e dua na veisau ka veisau vinaka sara.
Na kena ikarua sa ikoya na nodratou cakacaka vata voli na ilawalawa oya mai Ra. Au marautaka ka qoroya baleta na cakacaka vata e gadrevi kina na veivakabauti. So na gauna, o keda saraga vakai keda, e dau tukuni tu ni da keda meca tikoga. Ia ni ratou sa cakacaka vata, e tukuna tiko e dua na ka.
E rawa saraga ni da cakacaka vata ena kena sagai na ilavo. O ira ga na liutaki me ra qaravi vakavinaka. O ira na veiliutaki me ra tokoni ka ra vakabauti mai vei ira na liutaki.
Na katolu ni ka au marautaka sa ikoya na kena tabaki na kedratou italanoa. Qai sa tiko talega na kena iyaloyalo lekaleka ena monalivaliva. Koya qo esa na dodonu me veivakauqeti sara vakalevu. Eda wilika ni sa dua tiko na lori na four-wheel drive. Eda raica ena Na iLalakai ena macawa sa oti na itaba ni digger. Ena itukutuku au taura rawa, esa saumi oti ruarua; digger kei na lori.
Qo na ka me da qai vakasamataka. Na itei me rawa kina na ilavo, se cash crop, esa ganita vinaka saraga na kakana draudrau.
Na keda kakana, eda na dodonu me da tea tikoga. Ia sa kua ni yaco tikoga kina makete. Vakacava me da sa dewa sara yani ena kena buli na chips kei na kakana mamada (snacks) se cava tale e rawa ni caka kina.
Au sa marau ni da sa toso tiko!
UATE VURAVAKAVONU
Nasarawaqa, Bua
Divi tu
ni gauna
AU kerea saka me’u ciqomi, ena iulutaga e koto oqori e cake, ena vuku ni dua na itovo ni bula e dau yacovi keda. Oqo ena noda dau donumaka e dua na siga, se tiki ni siga namaki ena noda bula. Eda na dau tagi talega kina kevaka e yaco tu kina e dua na ka mosimosi ka tarai keda kei na noda matavuvale se wekada voleka.
E dua na tamani vakamacala vaka Burerua, e va koto qo: Memory is the one thing that even death cannot destroy. Ni da yacova yani na tai ni wai koya, ni takosovi keda o mate, esa yadra vinaka tu ga o vakanananu lesu, e a tagici iratou kina na tuakana kei na tacina o koya na vutuniyau.
Ni’u donumaka mai nai ka 5 ni Jiulai, 2025, e a drodro na wainimataqu, ena vuku ni noqu nanuma lesu tale, ena yabaki 2007, 5 ni Jiulai, au a sa vakavodoki vakaukauwa mai kina taxi sauma tu yani na marama tinaqu, Bu Lanieta Toroca, marama ni Burerua, Sawakasa, Tailevu, ena Yavusa Waidina, ena Mataqali kei na Tokatoka Naduruvesi ka vasu ni Yavusa Nasau e Burerua.
Au a lutu ka mavoa e vale mai Makosoi, Deuba, ka sa rogovaki mai ki Raiwaqa e Suva n’iu sana mate ga, bulu talega e Makosoi, Deuba. Ya saraga sa mai yavalata na yaloi tinaqu, kele yani na taxi ni Suva, kacivi na ovisa me veivuke ena noqu vodo cake mai.
Sa mai cariba lesu tale mai oqo na bula ka mai gole talega na noqu Momo (ganei Nau), rau dau veilomani voli, au a rokova na nona a kacivi au ni’u sogoti au voli e valenisili e Makosoi ena noqu bese ni vodo ena motoka.
Ia edaidai Jiulai na ika 7 ni siga, sa duri lesu mai na sui ka davo voli ena walu na yabaki.
Vinaka vakalevu na veimasu kece e a cabo.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Eso era
tagi tiko
EDA sa na vakila tu oqo e Viti na revurevu ni kena mai sogoti na cadra mai ni matanisiga ni veiqaravi vei iratou na wekada mai na Ra (West)
Na gaga ni nodra vakanananu na veiliutaki vei keda, ya saraga, e yaco tu kina e vuqa na veisautaki ni mata ni cagi eso.
Era vunitakai ira tokaga ena roka ni matavulo era tokara voli tiko.
Eda mai vakalolomataki toka ga oqo na vei vanua ka vakavurea tu nai lavo ni matanitu o Viti.
Na yasana levu o Ba, e sa bau oga dina na vakailavotaka na noda vanua oqo. Ia era beci voli ga.
Ni vuka se ro mai e dua na waqavuka e Nadi, ena dau sakure se kureitaki na vanua ena rorogo mada ga ni idini ni waqavuka ya.
Sa bau vica na milioni na dola e solia na matanitu o Viti ki na vanua o Nadi me idole ni vakasausa era mai cakava na waqavuka?
E vica mada na lewe ni yasana o Ba era sa vuli toro cake ka saumi mai na sikolasivi ni matanitu na nodra vuli?
Esa na yaco ga mai na gauna eda dui dreta na noda mua na iTaukei. Ia ni sa yaco oya, me da kua ni kurabui kina. Oqo me kidava tiko na matanitu
Me sa kua gona na mai sugu vanua tiko.
Na yalo ni tamata e tagica na ka dina.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Me da sa
toso yani
AU bau kalougata dina ni donui au na madigi ni gauna me’u bula vinaka tu oqo sa duri cake tale mai ena gauna vou qo, na mata bose totoka, na Fiji Indigenous Business Council, FIBC.
Na vale ni volavola saka qo, vei kemuni na dau wili Na iLalakai e koto ena gaunisala cake vei Nora e Suva, taba rua e cake, ena Raojibhai Patel St. E qarava vakatabakidua saraga na sasaga ni toso ki liu mai vei keda na iTaukei kei na Rotuma.
Sa bau wananavu dina niu rogoci ira toka na i liuliu ni tabana oqo, toka e vale ni volavola, Misireni Raisuqe, cauravou ni Lutu Wainibuka, Naitasiri, ni da rocoga ga na yacana eda sa rawa saraga ni kila ni rau veiwekani kei Jo Raisuqe.
Oqo na leweni matavuvale ka ratou dau veivagunuvi voli ena sucu sosoko mai Lodoni/RKS vei ira na gonevuli, e matata ya o Saiyaro.
Matavuvale na Raisuqe era bau curuma na buturara ni caka bisinisi ka rogo levu sara tu vei keda na Lutu Co-operative.
Ia oqo sa dabeca toka na idabedabe ni veiqaravi vei keda taucoko na iTaukei kei na Rotuma na turaga ka wanonova tu na isoqosoqo qo, mai Lutu, Naitasiri, ko Misireni Raisuqe. Ko ni sa kerei ga na noda me sa rauta na veidre yava tiko.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Kalou ra
kauta mai
AU kerea me’u cau yani ena vakasama totoka oqo nei koya na wekada mai na koro o Natumua, Kadavu, Epeli Vunirarama.
Na vakasama oqo nei Vunirarama, au sega toka ni duavata kina, baleta, veitalia sara na noda drauvdravua na lewe ni Lotu Vakarisito, era ciciva mai na saravanua na noda matadredredre, vakauasivi mai na Ra ni noda vanua. E sega beka qo mai Kadavu?
Eda se osota tiko ga na vanua ni qito, veitalia na drau na dola eda sauma, me yaco ga na sara qito. Na vakacegu ni Kalou qo Naita Vunirarama.
Au kila vinaka ni o dau cemuria na cagilaba me kua ni labati Kadavu. Dau caka tu na lolo kei na masumasu. E vaka vei au ni sa qai volai mai qo na lotu vanua, sa qai matata toka na ivakamacala ya. Na cala ni kena mai ciqomi na Kalou era kauta mai na Vavalagi.
Vei au Naita Vunirarama, na Lotu Vakarisito taudua na lotu dina. Na yaca e toka oqori, Epeli, e a vakadonui na nona isoro ka sega na nei tuakana o Keni.
Kakua ni via tukuna vei Viti ni cala tiko na veiqaravi. Sa mai lutu oti kina na iwau ni veikanikani. E sega ni caka ya me baleta na nodra kalou na tani. Ya gona na Kalou nodra na Yavusa Isireli, sokowasa taki mai na itukutuku vinaka kei Karisito Jisu.
Era mai ciqoma na tubuda ena vukuda. Kevaka e dua vei keda ese leqa tikoga, au kerekere turaga naita me vukica donu ga na nona mata.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Tekivutaki
ga mai cake
OQO saka na ivola ni kerekere bibi ki vei ira na noda iliuliu ni vanua, matanitu kei na lotu
Ena sega ni dua na kena mana se yaga ni veivosovosoti qo ke caka tu ga me rawa. Me laurai levu tu ni sa caka me va na ituvatuva, sega. Me caka me vakainaki ka vakalou. Kena gauna kei na mata ni cagi donu, ni ra dabe toka e cake ya na tama ni vuaviri se father of coups, liutaki ira kece na gone era veitokoni e muri.
E kerei gona kina me ra na vakatekivuna mai na iliuliu ni matanitu, liuliu ni vanua, liuliu ni vei matalotu, icolacola bibi era colata na na lewe ni vanua, sa toso ga mai na bula dravudravua vei keda.
Na uciwai ni mai duka e loma, esa duka rawa ga mai na ulu ni wai. Era mai donumaka walega ya era tiko ya ena veimama se buina sara mai ra. E dodonu me ra liu toka mai na dabe tiko mai cake ya.
Au kila vinaka toka qo ni ra sa na kerea na veisereki kei na veivosoti.
Me liutaki keda na noda iVola Tabu ni lotu va Karisito, karua ni Veigauna wase 7, tikina e 14, bula ni vanua oqo na yaca ni noda Kalou, people called by the name of the Lord God 2 Chronicles 7:14
E waraki tu na veigauna vinaka vei keda.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
‘Ni siro
saka’
AU sa na baci kerekere tale mada ki na noda matanitu oqo me ratou na kua ni weletaka tiko na tagi mai Viseisei, Vuda. Oqo ena vuaviri ni 1987 ka a vakayacori vei Dr Timoci Bavadra.
Au sa vakabauta ni sa matata oti tu vei keda na itabaqase na veika kece e a yaco ena 1987. Ena nona mai druka ga na ito ni matanitu ni Alliance Party ena veidigidigi levu, e a kidacala o Viti ni vesuki na veiliutaki.
Sa kerei tiko yani me sa kua ni vakasavuligataki na itavi bibi oqo ni veivosovosoti.
Sa rogo oti mai na domo ni tagi, sa vo tiko me vakayacori na cakacaka.
Eda sa kilai keda tiko vakavinaka. Au vakabauta ni sa waraki kemuni tiko mai na vanua me ciqoma na kere veivosoti ena matanavotu.
E sega ni solia na Kalou na yalo ni rere; na kaukauwa ga, na qaqa kei na yalomatua.
E gadreva talega o Viti me sarava na soqo lagilagi oqo; me veisorosorovi o Viseisei kei na waqa oya, matata tu.
Ya saraga na itautauyavu ni noda yavalati, se cava beka sesa vorovaki tiko oqo? Me caka saka na siro, era sa wawa dede tu mai.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Cava e va
kina ya?
E DUA na taro e votu mai vei au ena noqu vakawilika toka na italanoa baleti ratou na veiwekani mai Bureiwai ka taba tiko ena Na iLalakai ena macawa sa oti.
Au tubu cake mai, ra dau oga vakalevu na qase, keimami dau veivuke na gone ena kena tawa na kisi. Oqo me baleta na jaina.
Tiko na gauna keimami dai veivuke ena ta koko.
Ia qai tikoga na yaqona kei na dalo me rau ivoli ena makete e Korovou sa kau sara yani ki Nausori se ki Suva sara.
O tavioka esa qai tu me kani kana ena veisiga. Sigatabu, toka ena ibe ni kana na dalo kei na coi cava ga me vakasigalevu.
Ni’u vakawilika toka na italanoa baleti ratou mai Bureiwai, au taroga se cava e sega ni basika makawa mai kina vei keda na vakasama oya?
E bale beka ga vei keda? Se bale vei cei ena kena sega ni vakatakilai vei ira na qase ni tiko na itei e mamada na kena qaravi ia e levu sara na ka e rawa mai kina?
Da qai vakasamataka ni gauna oya era se saumi curucuru. Sebera sara kina na free education grant se FEG ka sa yaco tu ne gauna oqo.
Kevaka eda vakarabailevutaka vakalailai na noqu taro, ena rawa ni va toka oqo: Na noda dravudravuvua, se na kena tukuni tiko ni da dravudravua e dua na iwase ni kawa iTaukei, e ganiti cei tiko?
EFEREMO RASELALA
Delasui, Tailevu