AU sega ni’u vakila na batabata ena koro levu ko New York ena noqu sa vakarautaka vakusakusa na noqu isulu kei na yaya ni cakacaka ena vula ko Vevurueri 1992. Ena tautuba ni katubaleka ni noqu itikotiko ena gaunisala na 35th Street ena maliwa ni tolonisala e rua, na 1st kei na 2nd Ave, e toso ga na bula me vaka ga ena veisiga.
Tiko e Mogadishu
Ia, na noqu vakasama e a sa tiko sara mai Mogadishu, oya ena matanitu ko Somalia ena ceva kei Aferika. E a bibi sara na itukutuku e a ciqomi rawa: era veivaluvaluti tiko vakailala na lewenivanua, leqa tu na kakana, esa sivia na 150,000 era sa mate, ka tubu tiko na iwiliwili ena veisiga.
Au a gole tiko me’u veitomani kei James Jonah, na Vunivola Levu ni Tabana ni Veika Vakapolitiki ni Matabose Cokovata kei Vuravura (UN Under-Secretary-General for Political Affairs), e dua esa buta vinaka tu ena cakacaka ni sasaga ni veivakameautaki kei na veivakaduavatataki. Na itavi keirau a kacivi kina: me cegu na veivanavanai, ka me dua na veidinadinati, me vakatarai me ra curu yani na tabana ni veiqaravi eso me vaka na UNICEF kei na UN World Food Programme (WFP), me ra vakani ka qaravi na lewenivanua.
Na koro levu ko Addis Ababa e Iciopia, na vanua keirau a sobu kina me caka kina na imatai ni bose, e vaka me liwava tu e dua na cagi katakata ena bibi ni veivosaki e a sa vakayacori tiko. E a tekivu cakacaka ena loma ni rumu oya na kilaka kei na kaukauwa ni veivosaki e tu vua na noqu itokani. E a matata vinaka tu na inaki ni neirau a gole se na itavi keirau la’ki qarava: me ratou duavata na OAU (Organization of African Unity) ka sa yacana tiko ena gauna oqo na African Union (AU) ena veika keirau la’ki vakayacora.
Dua na vuli levu
Ni’u vakasarava toka na nona veigoleyaka na veivosaki me sotava na veisuwayaki ni ua ni bula vakapolotiki ena vanua oya, e a vakavulici au ena dua na lesoni levu ena buturara ni veivosaki e dau vakayacori me veivuke ena sasaga ni veivakaduavatataki ena maliwa ni duidui matanitu. Na gauna e ratou vakaraitaka mai kina na mata ni OAU ni ratou sa duavata, e vaka ga e kolotaki e dua na dali se vakaduri e dua na wavulili me takosova e dua na qara levu ki na dua na itikotiko.
Keirau a pasidia ena dua na waqavuka saumi vakatabakidua me baleta na igolegole ni UN mai Iciopia ki Mogadishu. Au a raica ena gauna e vakaroro tiko yani kina na waqavuka e dua na baravi lala e dodo tu ena mata ni dua na koro levu e mavoa tu ena vuku ni duidui e tu ena kedra maliwa na lewena.
Na veitavaki ena rara ni waqavuka e vakaraitaka edua na iyaloyalo ni veika e tara tu na vanua oya — sega ni dua na ka e vakabibitaki kina na neimami yaco tiko yani vakavulagi, era bini ga na lewe ni vanua tauri dakai era vodo tu ena veitolili eso era sa mavoa tu ena veivanavanai, kei na lori lelevu ka ra dabe toka kina na dakai ka dauvanataka totolo qai vakaveitarataravi na gasau.
Keirau a vakavodoki vakusakusa ena dua na tolili ka draivataki vakatotolo sara, takosova e vica na sala lala qai rerevaki, vica na vale lelevu ka ra lala tu, eda raica kina na mawe ni gasau ni dakai kei na gasaukuro, ka kau vakadodonu sara ki na “yalava” nei General Mohamed Farah Aidid ena ceva kei Mogadishu.
Bose e 3 na
ito, cola na itavi
Na bose e a vakayacori e a lekaleka ga qai katakata, ka kena inaki levu ga me kilai kina na vanua e tu kina na yasana e tolu — vei General Aidid, na ito ka dua, kei na UN. Ena loma ni dua na aua e tarava, keitou a takosova na iyalayala ni vanua, ki na vualiku kei Mogadishu, ka la’ki veivosaki kei Ali Mahdi, na nodra iliuliu na ilala kadua. Na yavavala kei na rorogo ena koro levu o Mogadishu e a vaka tu e dua na kuro katakata e vakarau kacabote.
Na veitalanoa e vica e tarava mai e a qarauni vinaka sara kina na veivosa e a tau me vaka ni a sega ni matata ena yasana e tolu na ituvatuva se na gagadre ni ito yadua. Ni vakasara tu ga oya na kena ituvaki, e qai vakaraitaka vei au na noqu itokani ni sa vakarau me biubiu me gole i Nairobi, Kenya ena vuku ni dua tale na bose. E a vakamacalataki au o Jonah vei rau na iliuliu ni ito e rua ni o au na “daunivakasala vakamataivalu ni UN”.
Ena dela ni veivakilaitaki oya, e a vakataqari kina ena usouso ni domoqu na itavi keirau a kacivi vata kina, oya me’u sa gusunivosa vakatabakidua ni UN ena veivosaki ni sasaga me sa cegu na veivanavanai. Ena gauna ga e tubu kina na waqavuka e a vodo kina na noqu itokani, au a vakavodoki ena dua na tolili, ka kau yani ki na itikotiko ni UN, ka toka vakamatau ena maliwa ni nodrau duivanua na ilala e rua rau a vala tiko.
E rau a sa tiko rawa ena itikotiko oya e rua e rau a veiqaravi sara vakabalavu ena UN; David Bassiouni mai Sudan, ka mata ni UNICEF e Somalia, kei Holbrook Arthur mai Ghana, ka mata ni WFP ena veivosaki e a vakayacori tiko.
Veivuke vakalevu
Ena rua na siga e tarava, rau a vukei au sara vakalevu na turaga ena ivakasala bibi eso, ni waraki tiko na kaci me toso tale na veivosaki kei rau na iliuli ni ito e rua. Rau a sovaraka vei au na veika kece e rau kila — na ivalavala ni nodra bula vakaitaukei, na lawa eso ni nodra tiko ka sega ni dauvakacavui, na veika era taleitaka, na veika era sega ni taleitaka, kei na mataqali yalo kei na ivakarau ni veivosaki e tu vei rau na iliuli e rua, Aidid kei Mahdi. E a tukuna o Bassiouni me’u namaka ni na qiri mai vua e dua mai na ito nei Aidid ena bogilevu.
‘Vosota e itovo
saraga ni bula’
E vakaraitaka o Holbrook ni bula ni vosota e sega ni dua ga na ivakarau. Ena vanua oya, na vosota e maroroi saraga kina na bula. Na nodrau rai vuku na turaga, ka tuberi mai ena nodrau veiqaravi voli mai vakabalavu ena buturara ni sasaga ni veivakameautaki ena maliwa ni duidui matatamata, e a vakavulici au ena levu na ivalavala ni veiqaravi e sega ni’u a vakilakataki kina ni bera na noqu biubiu mai New York. Ena sega ni’u na sauma lesu rawa na noqu dinau vei rau na noqu itokani oqo.
Me vaka saraga e a vakaraitaka o Bassiouni, e a ciqomi na qiri “mai vei Aidid” ena bogilevu tutu. Ena gauna vata oya, e a yaco e dua na yavavala tatamosamosa ena matamata — na rorogo ni idini ni lori kei na nodra kaikaila na tamata tauri dakai. E a kele mai e dua na Land Cruiser me’u vodo kina, ka tekivu me’u vakila na bibi ni noqu a lakocuruma na vuli ena wawa vakabalavu kei na vosota.
Ena tolu na bogi veitaravi, ena loma ni vica na rumu e vakaturubuto, ka yadravi tu baleta ni sega kina na veivakabauti kei na veinuitaki, au a vakamacalataka ena noqu kilaka kei na maqosa taucoko na iwalewale ni kena dauvakasaqarai na iwali, ena veiliutaki ni UN, me cegu kina na veivanavanai se veivaluvaluti: na nodra digitaki me ra vakaitavi na veimatanitu ena UN Military Observers (UNMOs), na bibi ni isala karakarawa kei na ivakatakilakila era tokara na lewe ni kena mataivalu cokovata, na lawa e yavutaki kina na vakasuka iyaragi. Au a droinitaka e vica na mape, ka vakatura me vakadeitaki e dua na “laini drokadroka” – me ivakatakilakila ni vanua me yadrava na Mataivalu Cokovata (UNMO) ena gauna e yaco kina na duavata me sa cegu na veivanavanai. Na veitalanoa e vica vata kei Mahdi, ni vakatauvatanitaki kei na kena a vakayacori kei Aidid, e a sega soti ni dredre, ka vakatara me’u moce lutu ena vica na mataka.
Tiki ni tuvatuva
E tiki ni neitou porokaramu ena veisiga oya me keitou daukumunivata ena veimama ni ono ena yakavi, yadua na tavaya “tuskers” kudukudua, ka vakarogo walesi. Ena loma ni rorogo ni veivukayaki ni gasau kei na gasaukuro ena veitikotiko wavolivoliti keitou ka vakakina e macawa ena dela ni neitou itikotiko, e dau vakagolei keitou na BBC Africa ki na itukutuku butakatakata ni veika e yaco tu ena veiyasai vuravura. Ena dela ni neitou gunu waikudukudua, vakacegu ka marau tiko, keitou kila vinaka tu na bibi kei na rerevaki ni veika e a yaco wavolivoliti keitou tu.
Rawa na
veidinadinati
Keirau veitalanoa kei Jonah ena talevoni ena veisiga me dauvakilakataki ena vanua e yaco tu kina na veivosaki ni sasaga ni veivakaduavatataki. E a qai mani yaco mai na kena siga: rau duavata vakagusu na iliuliu e rua, me rau qai toqa vaka ivola. E a vuka vakusakusa lesu mai o Jonah ni a sa vakarautaki oti tu edua na veidinadinati vakaivola.
Ena loma ni dua na rumu au raica kina na nuiqawaqawa kei na tawaveivakabauti, ka yaco kina na veiba me baleta na vosa kece e biu ena ivola ni veidinadinati, rau sa qai toqa na yacadrau na iliuliu ni ito e rua. E a dregati ena siga oya na i matai ni kaci me cegu na veivanavanai kei na ivalu ena kedra maliwa na lewenivanua e Somalia. Na kena kaburaki ena BBC ena yakavi oya ni sa yaco na duavata me sa cegu na ivalu e vaka ga na tadra, dina ga ni sega ni kauta sara mai na vakacegu.
E a biubiu tale na noqu itokani o Jonah ena bogi oya me lesu i Nairobi, ka vakaroti au me’u tiko tale, me’u vakadeitaka rawa na ‘laini drokadroka’. Ena noqu taubaletaka na “laini” ‘oya, e a noqu ikaukau voli e dua na mape, dua na ivola lailai ni volavola, kei na noqu vakila ni mate e tu ga e yasaqu, dina ga ni a sa sainitaki oti na veidinadinati.
Ena nodra veitaqomaki na “lewe ni mataivalu” mai na ito e rua, e a taura e lima na siga na noqu vakamuria na laini, ka vakadeitaka na vanua eso e yaco kina na nodrau duiyalava. E a laurai votu na nuiqawaqawa kei na lomatarotaro ena yasana ruarua.
Era a sarasara tu na tu ena yatu e liu ni ito ruarua ena yalo ni via vala, vuqa vei ira era sega ni kila na cava au a cakava tiko, me vaka ni ra sega ni kila ni a sa sainitaki oti na veidinadinati me sa cegu na veivanavanai. Oqo e vakavuna me’u curu tale kina ena so na veivosaki lalai, ena sasaga me ra vakadonuya me toso ki na imawi se ki na imatau, se me dua na drau na mita vakaqo se vakaoya na vanua e tara toka kina eso na nodra keba lalai, se dabe toka kina na nodra dauvana nuitaki.
Na dromu ni siga e Mogadishu ena veisiga e kauta vata mai na icolacola ni siga e tarava. E dua na ka levu e a solia tu na vakacegu, oya na noqu dauvakanamata ki na nodrau dauveitavaki mai na noqu itokani, o Bassiouni kei Holbrook vata kei na tavaya “tuskers” kudukudua, me keitou qai dauveiwaseitaka na dredre eso keitou lakocuruma ena dua na siga.
Ni oti edua na macawa, ka tarai au vinaka kina na oca ni yago kei na vakasama, au a vuka mai Mogadishu ki Nairobi, ka dewa sara yani ki New York. Ena gauna e votu mai kina ena o na veivale balabalavu ena koro levu o New York, e vaka saraga e tiko ena duatani tale na vuravura e maliwalala na koro o Mogadishu.
E sega ni bau tu vakalailai madaga ena noqu vakasama ni oqo na itekitekivu ni dua na ilakolako vou ena noqu bula – ni na kacivi au lesu na leqa e tarai ira tu na lewenivanua e Somalia kei na veimatanitu volekata, ka’u na la’ki tiko vakacakacaka e Somalia kei Kenya ena dua na gauna.
Ia, e rua na ka au a vakadeitaka. Dua, ni a sa vakacavari rawa e dua na itavi levu ena vukudra na lewenivanua, kei na kena ikarua, na veiwekani e a buki kina. Au sega ni qai okati rau o Bassiouni kei Holbrook me itokani walega ni cakacaka ena buturara ni valu; e rau na noqu itokani tiko ena bula oqo, vakadeitaki ena veiwasei kei na veidredrevaki ena dela ni gunu kei na vakalukalu ni gasaukuro ka vuka ovaca tu e dua na itikotiko yadravi ni UN ena loma ni dua na korolevu esa vakacacani ka ra tawase tu na lewena ena vuku ni veivaluvaluti.
n Na vei rai eso e koto ena loma ni tukutuku oqo e nei Ro Naulu Mataitini, na turaga Vunivalu e Rewa, ka sega ni nona na Na iLalakai.
n Ena dua tale na itukutuku mai vua na turaga Vunivalu e Rewa ena macawa ka tu mai.
