E vuqa sara na veika me baleti keda na iTaukei ka ra kilai kina ka ra dau cibitaka talega na tubuda era sa liu yani ka da sega ni bau mai vakakilakataki kina ena vuku ni kena mai veisau eso na itukutuku me veidonui kei na gagadre ni veiliutaki ena dua na tabagauna.
Ia, ni da vakekeli vakagumatua me rawa ni da kila na veika dina baleti keda, e qai basika ka kunei votu ni sasanukinuki tu na keda ivola ka tu vinaka tu ga na kena dina.
E dua gona vei ira na dina oqori a qai mai vakadinadinataka ko Adloph B. Brewster na talai ni Kovana ena yasana o Colo Noca kei na Colo Isi ka qai tabaka e dua na kena i vola ena 1922. Sai koya na nodra dau qia na noda goneyalewa ni noda vanua.
Ena nona yaco mai ena 1870 era sega ni qia na goneyalewa e Suva, Rewa ka vaka kina o Bau, ia ko ira ga na yalewa ena taba yabaki 30 lako cake kei ira na marama matua era qi ana yagodra.
Me vaka na kena ivakarau, edau qia ga na yagodra ka ubia tu na isulu ka sega ni rawa ni laurai tu yani e tuba.
Ena mua i Ra ni vanua me muria yani na baravi kei Nadroga ka cabe ena loma ni vanua, e qia talega na gusudra.
Ia, ena so na vanua e rawa ni dua ga nai toqa rauni se mawe ena yasa ruarua ni gusu, ka vaka me veisautaka nai rairai ni mata.
E na rawa talega ni qitotaki na qia ena mata ni yalewa, me vaka na kena dromuci na seleuka se tavako ni Viti ka vakamawe vaka kina.
Ena so tale na tiki ni yago, na ruku ni gusu se kumina ka dua na mawe ni qia ka muria vinaka na bulibuli ni gusu, ka oka kina na tebe ni gusu e cake roka karakarawa butobuto.
E na nona taleva na Colo Isi ena 1844 era se vakabulabulataka sara tu ga na wase ni lomai Viti Levu qo na mataqali veiqia vakaoqo.
Ena nona lakova na loma ni veikoro ena lomai Viti Levu, e veikilai vinaka sara kei ira na gone lalai kei ira na goneyalewa rairai totoka.
Ia, ena gauna e talevi ira tale kina e na dua na gauna tale ki muri, e kidroa ni sa veisau na kedra irairai ena vuku ni mataqali qia vakaoqo e sa laurai tu vei ira.
Ena vuku ni kalougata ena bula vaka-Viti, ni levu sara na waqa rawarawa ena matasawa vakaausivi ena kena veicakau.
Na cakau kei na kena veilase, ka maile sara mai ki matasawa, oka kina na vanua rabailevu ni wai drodro malua.
E maroroi ka taqomaki vinaka tui a ena loma ni cakau e rabailevu na vanua e sotavi kina na voravora ni wai.
Ia, e daumaka ka malumu tu ga kevaka e dua me gole sobu ni bera ni qai cagini koya na kui ni cagi ni veivoli oya na Tokalau Cevaceva, ia ni mua lesu mai na soko, ena tarai koya na Ceva i Ra.
Ena gauna se cauravou kina, ena dau ladeva ga yani na waqa ka daramaka tu ga na tarausese balavu, sote kei na dua na isala cawiri ka muria sobu na baravi kei Nadroga ni bera ni qai cagi na cagi ni veivoli.
Oya e rawarawa sara, na dredre na lesu tale. Na i lakolako ni dua na siga ena Mua i Ra, sa macala sara tu ga vakasigalevu ni na dredre toka na sasaga lesu ka na taura tiko e tolu na siga me na yaco lesu ki vale.
Esa na rawa ga ia ena soko ena bogi, ia ena Ceva ni baravi kei Viti Levu, na cagi e dau veikau yani ki na Ra ka cagina tani mai na baravi.
Ia, ko ira na kaimua ni waqa era na dau kaciva na yalo ni cagi ni vanua ena nodra tagica:
“Lako mai, Lako mai, Yalo,
Mai na marama ni Ra
Na marama gusu loaloa
Solia vei keimami na cagi donu.”
E vakavuqa ni o ira na kaimua ni waqa era gole mai Suva kei Rewa, ia e lailai na nodratou kila na duidui ni marama mai na nodratou vanua kei ira na marama ni yasayasa vaka-Ra, ki na idromudromu ni siga.
Na veiqia edau vakayacori ena so na vanua tabu se vanua vuni ena loma ni veikau vei ira na kena dauniveiqia.
E lailai sara na kena kilai na veika oqo, ia, ena kena raici na veitukutuku eso me baleti keda na iTaukei ena tabagauna sa oti, na veiqia e dua na vakadinadina ni a vakayacori vei ira na noda goneyalewa, marama ka vaka kina ena veitukutuku tale eso vei ira na Polinisia.
Vica na yabaki ena nona a biuti Viti ena 1910, ena noqu nanuma esa mate vakadua na itovo vakavanua qo ena nodra dau qia na goneyalewa ni Viti. Ira na kena marama era se bula tiko ka ra se tu vei ira na mawe ni qia ena gauna oya ka rawa ni ra na biuta toka eso na kena vakasama kevaka mera a vakatarogi me rawa ni ra bau talanoa.
O koya ka a vola na italanoa me baleta na veiteve/kana ibure ena ‘Na Mata ena vula o Me, 1919, e tukuni kina ni nodra vakayacani tale na goneyalewa kei na nodra vakarautaki ki na nodra veiqaravi ena nodra yavusa e vakayacori ena dua na vanua lala ka qai vakayacori vei ira na veiqia.
E sega ni ra kau ki na valenisoro se ki na Burekalou me vakataki ira na gonetagane.
A donuya na nona Buli Nabobuco voli kina ko Malakai Navatu kei Joseva Bebe Tubi ka a Buli Yalatina, ka rau a vola talega e dua nai vola me baleta na veiqia.
Mai na yavu ni nodrau vakamacala me baleta na veiqia, e a qai tovolea me vakamuria ka vola vakamatau o Brewster na veivosa dina ka rau tauca se vakamacala kina na rua na turaga qo.
Ena loma ni yasana vakaturaga o Ra, ko Adi Vilaiwasa, na luvena goneyalewa o Degei na Bete Levu e tukuni ni o koya nai matai ni goneyalwa ni Viti me qia na yagona.
E a qia na yagona ena dua na loma ni qara ena rukui Nakauvadra ena ulu ni wai na Wainibuka ena yasana o Ra.
Ena 1886 na qara oya esa dau vakayagataki tikoga mera dau veiqia kina na marama vei ira na goneyalewa.
Na itukutuku oqo e vakadewataki mai ena ivola na Hill Tribes of Viti Levu ka vola ko A.B. Brewster ka qai tabaki ena 1922.
