ENA macawa qo kei na macawa mai qo, au na via volavola e na vica na yavu levu e sa mai vakavuna tiko nikua na tawase kei na malumalumu e na noda veivanua e Viti sai koya na noqu raica ni sa sega ni matata vakavinaka tiko na nodrau veiwekani na veivanua kei na kena veitikotiko vakaturaga.
O rau na lewe rua na i wasewase lelevu oqo e na noda bula vakaitaukei e rau cicivaka se vakavuna tiko na vinaka se na ca ni bula ena yasana kece sara ni noda bula na kawa i taukei ka ni rau cokota vinaka na veikorokoro kei na veivanua e Viti ka wili kina na veitaoni se tikotiko ni cakacaka kei vavalagi sara na veivanua e dau tara na noda bula ni dau sa yaco na duidui e na noda kawa tamata vakauasivi o i rau na i wasewase lelevu qo.
Au vakabauta ni rawa ni da na bula vata tikoga ka veivakaliuci tiko ke tiko na duidui e na noda saga me da raica tiko ga na i yaloyalo levu sa i koya na noda tiko vinaka e na loma ni noda veivanua.
Me vaka ni sega ni tara ko Roma e na dua na siga, e sa vaka kina na nodrau tawase tiko vakamalua na i wasewase qo mai na dua na gauna balavu nikua sa vo sara vakalailai me sa cagutu na veiwekani e rua qo.
Ia, au via vakadeitaka ni sega ni se bera na kena vakavinakataki ka ni da se tu kecega qo e vuravura e na rawa ni na vakavinakataki kevaka ena vakaycori na i tuvatuvaka vinaka mai na yasana ruarua.
E sega ni dua na ka e dredre vua na Kalou.
De na vinaka me da na raica mada e vica na veiyavu ni malumalumu e sa basika tu mai kina na kena sa sega ni tudei na veiwekani vakaturaga kei na vanua.
Au na tovolea me’u tara ga e vica ka rawa ni ko ni na qai vakasamataka tale e so na kena vo e na nomuni gauna vakataki kemuni.
O ira na veiyavu kece oqo era sa babasika saraga e cake ena gauna oqo ni sa sega tiko na lawa i taukei kei na kena Mataveilewai i Taukei.
NA VU NI MALUMALUMU
1. Na Tu Galala nei Viti ena 1970
Qo e dua na i ulubalelevu ni kena sa vakamalumalumutaki mai na veiwekani ni Turaga kei na Vanua ni sa soli na galala mera sa dui lewai ira na lewe ni vanua dina ni bula toka na i tikotiko vakaturaga e na veivanua kece sara ka ra tiko talega kina na vanua- free enterprises.
Vakamalua e sa basika cake tikoga mai na galala ka sa yaco me sa tamata tu nikua vei keda ka sa dola talega na veilakoyaki kina vanua ni cakacaka ka sa la?ki kau mai e levu na i tovo vakavavalagi e na noda veikorokoro sa oti qo e 45 na yabaki.
2. Na Vuli
Na Vuli e tukuna ko Dr. Ben Carson, e dua vei ratou na sa veisisivi tiko e na i tutu ni Peresitedi e na gauna oqo e Amerika ni yaco kina na veisereki liberates – ka solia na galala mai na i vesu ni dravudravua e vuravura. O Dr Ben Carson e kenadau na seleti ira na Siamese twins e vuravura ka a susu vakaloloma e na dua na vanua qo ko Amerika me yacova ni sa qai kasa mai vua na veika e dau tukuna na marama tinana ni vuli lesoni e rau salavata kei na Lotu ka dua na siga e na rawa ni na vosa talega ena TV.
E rau lewe rua na veitacini tagane ka yaco o koya e qase me yacova na i tutu vaka scientist e na gauna oqo.
E nodrau cakacaka voli na veitacini qo me rau dau sara TV mai na gauna e rau suka mai kina na vuli e na veisiga kece sara ka rau dau kila tiko na gauna e lesu mai kina na marama tinadrau e na cakacaka, rau sa sasamaki sara vakavinaka ka rau mai vuli lesoni toka yani vakalasulasu.
Ni dau qai lutu ga na moce nei nodrau Na, rau sa veivakayadrati ka tomani tale na vuli sara TV me yacova ni sa matakacaca.
E rau a veibiu na nodrau i tubutubu ni rau se lailai sara ka rau dau i ka murimuri tu ga e na nodrau kalasi e na veiyabaki me yacova na siga sa toboka kina nodrau Nau na nodrau sara retio yaloyalo lo tiko ka tukuna vei ra ni kevaka e rau vuli vakaukauwa rau na rawa ni la’ki vosa mai e na TV me vakataki ira sara ga na tamata e rau sarava tiko oya.
Dina ni ratou sega ni dau calata na la’ki lotu, e rau dau taura na veitacini na gauna ni la’ki lotu me rau dau wilika me gauna ni nodrau gade kei na sarasara.
Sa i koya ya na i tekitekvu ni nodrau toro cake na veitacini ka veitokoni kina na nodrau sa qai lotu dina ka masulaka nodrau vuli.
Na Vuli e Viti e dua na ka e kauta saraga mai na veisau ka sa vakatotolotaka talega mai na veisau ni kena laurai na i tutu Vakaturaga kei na vanua ka sa rawa talega ni tukuni ni sa dua tiko na yavu tiko ni kena vakamalumalumutaki na i tutu e 2 oqo.
3. Na Lotu
Na Lotu talega e sa dua tiko na yavu levu ni kena sa laurai sobu na yavu vakavanua qo mai na lotu qiriqiri beka se charismatic movements ka sa raica ni sa ka bibi taudua na rawata a bula tawamudu se ko Turaga se ko tawa vanua, ka ra sa veivakaturagataki tikoga vakalotu vata e na gauna oqo vakavo ke dua na ka e ra gadreva kina na veivuke seveitokoni na vanua.
4. Na mai tu e na vanua ni Cakacaka/Vavalagi
O rau talega qo e rau sa mai laukune tiko ni rau sa meca levu ni kena sa qai rau tawase tikoga na veitikotiko vakaturaga kei ira na vanua e na gauna oqo.
5. Duatani na i naki ni kena tauri na i tutu vakaTuraga
Levu na i tutu vakaturaga e Viti era sa nanuma tu ni tutu vakavanua era taura tiko era sa i tutu ni qaravi.
Qo e dua na veivakacalai levu e sa tiko e na nodra vakasama na Turaga kei Viti nira sa sucu Turaga e sa dodonu mera qaravi ka se vakabobulataka tikoga na lewenivanua nikua.
Lewe levu era sa tu sara ga ka da rogoca vakalevu na i vosavosa nira- born great- kei na born to achieve great.
E rau duidui o rau qo ka’u na qai vakamacala kina e na macawa mai qo.
6. Veiseitaki na i tutu ni Liuliu ni Tokatoka, Mataqali kei na Yavusa e na noda Vanua
Na leqa qo e sa valuta dina sara tu ga na veiwekani ni vanua e na noda veikorokoro nikua sega walega ni sa lukuqa kina na nodrau veiwekani na vanua kei na i tikotiko vakaturaga, e sa vesumonataka tale tu ga na vakasama ni lewenivanua ka vakavuna tiko nikua na rabai lailai ni vakasama ni lewenivanua me raica na i yaloyalo levu e na vanua e sa la’ki yacova tiko na ligai VB kei Khaiyum e na nodrau sa tarala-ka tiko na veika e noda, ka vinaka tikoga vei keda me da veisei i tutu tikoga veitalia ni sa yanaraki tiko na veika me qai nodra na noda kawa mai muri.
Qo e sa kauta sara ga mai na tawase, e dua na ka au na qai via tara na kena i vakamacala e na macawa mai qo.
Qo e vica walega na veika au nanuma ni sa kauta mai na veisau e na i sema ni vanua kina na i tikotiko vakaturaga e na noda Vanua ka dua tiko na ka e na dodonu me na lako curumi se valuti ka vakaqarai na kena i wali ke me lesu tale mai na veiwekani vaka Turaga kei na Vanua, vakabibi na gauna dredre e sa lako curuma tiko na i taukei nikua.
Na vanua qo erau na mai sema kina e na volavola e na Vanua kei na Politiki se e na caka vakacava mera na toso vata mai na veituraga kei na nodra Vanua e na kena mai sasagataki na veika baleti keda na i taukei kei na vakavakarau ki na veidigidigi ka tarava.
(Ena qai kuri tale yani).
E a liutaka tu e liu na tabana vakalawa ni Tabacakacaka ni Taukei ka rawata na nona koroi ni (1) Bachelor of Laws- Bond Uni; (2) Master of Laws- Queensland University of Technology- 1996 kei na (3). Master of Business Admin mai USP ena 2008. Ena gauna oqo e sa saga tiko na nona koroi ni PhD ena Extent of the Recognition of Customary Law in Fiji.