ENA KENA veitalanoataki na iTuvatuva Vakailavo ni Matanitu 2025-26 se na national budget debate ena vale ni Bose Lawa, e a tauca e dua na vosa bibi na Paraiminisita, Sitivenui Rabuka.
E tukuna o koya ni sega walega ni cau kina veitalanoa me baleta na ituvatuva vakailavo. E kaya ni sa vakacibivalu, sa buki na druadrua me valuti na dravudravua, vucesa kei na kena sega ni yaco na veika e dodonu me yaco.
E kaya o Rabuka ni sa vuqa sara na gauna esa dau cavuti vei keda ni da vutuniyau ena iyaubula ia eda dravudravua vakailavo. Tukuna o Rabuka ni sa oti na kena gauna na vakasama vakaoya.
E kaya ni duatani na iyaloyalo e boroya toka na itukutuku ka tauri ga ena dua na gauna lekaleka sa oti mai vei rau na iTaukei Land Trust Board kei na Fiji Indigenous Business Council.
Vurevure ni iTaukei ena dua na yabaki:
•$100 na milioni mai na lisi kei na ivakayaga ni qele se royalties
•$1.07 na bilioni na ilavo e vakau lesu mai vanua tani se remittances. Oqo e 80 na pasede ni ilavo taucoko e vakau lesu tiko mai.
• $350 na milioni ena kedra isau na tamata cakacaka (wages and salaries)
iLavo e rawata e dua (per capita):
•$6368 (wili kina na ilavo vakau mai vanua tani)
•$4562 (sega ni wili kina na ilavo vakau mai vanua tani)
•$4394 (uto ni vurevure se core income streams only)
E tukuna o Rabuka, ni da raica na itukutuku se mata ni fika oqo kei na ivakarau ni dravudravua se National Poverty Line, e matata sara tu ga ni da sega ni dravudravua. Eda rawa-ka.
Ia, eda vakayagataka beka e vei na noda ilavo?
•$1.22 na bilioni se 80 na pasede eda vakayagataka ena saumi rede, volivoli ena supamakete, veitosoyaki kei na livaliva kei na wai.
•$228 na milioni (15 na pasede) eda vakayagataka ena tara vale.
•E $72 na milioni se 5 ga na psede e maroroi se vakacurumi me baleta na vakatubu ilavo.
Qo esa dodonu me veisau.
Me sa levu cake na noda mamaroroi, vakatubu ilavo ka me da taukena na noda veivakatorocaketaki.
Me da sa vulica na noda vakatubura na noda qele, veikau, qoliqoli kei na bisinisi.
“E tiko vei keda na qele. E tiko vei keda na kena iwiliwili. E tiko vei keda na kena yalo.
“Na ka ga esa qai vo oya na kena itovo ni vakasama me da liutaki keda yani kina sautu dina.”
E kaya o Rabuka ni sa wiliki tu na nona veisiga na keda meca.
“Me da kua ni valuta na dravudravua ena vosa walega. Me da sa yavala, duavata ka me vakainaki.”
E veibolei o Rabuka me da sa liutaka na tubu kei Viti ka sa kua na muri wale tu ga.
E tukuna ni sa dodonu me da vakaraitaka ki vuravura ni o keda na iTaukei eda sega ni bera, ia eda sa tu vakarau.
