E mai tini toka na noda veitalanoa kei Apisai Rinamalo ena macawa sa oti ena noda sa mai rogoca/wilika na ivakamacala me baleta na volitaki kaboni se na carbon trading. E tukuna tale tikoga o Rinamalo ni ratou a qarava e dua na cakacaka ka yacana vakaperetania na national forest inventory.
Esa toka e ra na ikuri ni nona vakamacala. Ni sa wiliwili sara yani.
Volitaki kaboni
“NA porokaramu oya (ni volitaki kaboni) me vaka au sa vakaraitaka tiko, esa cici tiko qo ka sa namaki tiko me na lako na matai ni volivolitaki mai vei ratou na World Bank ena dua ga na gauna lekaleka qo esa na macala kina me baleta na sausaumi esa na gole mai ki vei Viti,” e kaya o Rinamalo ena nona sereka toka vakalailai eso na ka me baleta na volitaki kaboni.
E tukuna o koya ni vakarautaka tu na World Bank e $24 na milioni me tavoci kina na porokaramu qo e Viti. Me baleta na kena sagai me tuvalaki vakamatau na veika e baleta, esa tiko ena loma ni Minisitiri ni Veikau na tabana me qarava se na kena project management unit.
“Ratou dau lako wavoki. Ia me lako mai na gagadre me ratou na qai lako yani me ratou vakamacala,” e tukuna o Rinamalo. “Kevaka ni sa via curu kina porokaramu oqo, ratou sa na qai gole yani me ratou na la’ki vakamacala vei keda me baleta na kena cicivaki na ituvatuva me baleta na porokaramu ni kena volitaki na kaboni.”
Esa qai kerei o Rinamalo me vakamatatataka se e caka vakacava na volivolitaki oqo. E rau sa veivosaki saraga na mataqali ka taukena na qele kei na kabani e volia na kaboni? Se dua na vanua e loma oya e koto kina na matanitu?
“Na ka qo e vakalawataki tu ena lawatu na Climate Change Act. Sa qai vo tiko na kena lawa lalai se regulation me qai cakacakataki kina.”
Ena gauna e a vakamacala tiko kina o Rinamalo, e sebera sara ni taucoko na kena matailalai vakalawa.
“Koya talega qo keitou waraka tiko. Na sega ni rawa ni keitou sa veivoli ke sa lako mai na Regulation ni Part 10 koya ena rawa ni qai vakavuna me cici na ka qo. Ia koya ya e sebera tiko. Au kila ni ratou sa cakacaka tiko kina na Ministry of Environment and Climate Change na kena sagai me caka qo mesa cici yani.”
Kena icakacaka
E kaya talega o koya ni vica tiko na kena iwalewale.
“Ia au kila esa levu sara na gaunisala ni carbon trading esa lako tu mai na gauna qo. E tiko na voluntary carbon market e ratou sa cici tiko kina o Drawa. Kevaka mo ni na raica, e dua e sebera kece mai qo, esa cici tiko — o Drawa.
“Dua tale esa rogo wavoki tiko qo o ratou na First Nations. Ia o ira qo era cici kece tiko ena rukuni voluntary carbon markets.”
Ia e duatani na kena e cicivaka na matanitu.
“Koya e cicivaka tiko na matanitu qo, o koya e tiko ena rukuni compliance market. E levu tiko na mataqali makete me baleta na kena volitaki na kaboni. Na COP koya ese qai oti ga qo (mai Baku, Azerbaijan) e vakadonui mai kina na Article 6. Ya na 6.2 kei na 6.4 bilateral, sa na rawa ni lako ga na veivakadonui kei na veimatanitu lelevu. Dou lako mai na neitou kaboni sa tu qo kevaka dou via volia. Ia ya sa vakadonuya na COP sa oti.”
Qai kaya na turaga ni Lutu, Wainibuka oqo ni dodonu talega me da na yadrava matua na veika e salavata mai na volitaki kaboni.
“Sa levu na tadola ni makete esa lako mai ia e dodonu o Viti, me vaka eda kila ni da vanua lailai, qele e taukena vakamataqali, kevaka e sega ni lewai vakavinaka na veika me baleta na volitaki ni kaboni, ena rawa talega ni vakavuna na tiko yavavala.
“Baleta kevaka o ratou e lailai na ka e ratou rawata ia o ratou ya qai levu. Na cava e vakavuna? Kila ga o keda na kai Viti ni sa lako mai na ka baleta na ilavo,” e kaya o Rinamalo. “Koya gona ya keitou cakacaka tiko kina vakaukauwa, koya keitou cicivaka tiko kina qo na compliance market me baleti keda na kawa iTaukei.”
Na vanua esa digitaka na matanitu me toka kina, e sega ni sogota se me ivakatatao ni nodra sasaga na itaukei ni yaubula.
“Ia e sega ni vakataotaka na nodra tiko mai na voluntary carbon markets eso kei na isau era solia e tiko sara e cake. Ia na gauna qo na World Bank o koya mai tekivu volivoli ena $US5-6 dua na tani na kaboni.”
Vuli e veikau
Ni mai toka e kea na veitalanoa, esa qai lesuva na igadigadi se forest park kei na dua tale na kena yaga. Me vanua ni vuli vei ira na luveda ka ra taura na vuli ena tabana ni science me vaka na biology kei na chemistry. E ratou sa bau cakacaka vata na Minisitiri ni Veikau kei na Minisitiri ni Vuli?
“Qori talega e dua na vuna levu era tu kina na neitou veikau maroroi. Me baleta tiko, e dau tukuni tu vakaperetania, training and educational grounds. Au kila na Minisitiri ni Veikau na nona lab levu taudua ga na sa ikoya ena loma ni veikau.”
E qai lesuva o Rinamalo eso na ka esa vakamacala oti kina. Ni o keda na iTaukei, e dua na kena iwase vei keda e tu na nodra ika, manumanu kei na kau.
“Ia o ira na gone ra sa lako tiko mai qo, era na kila tiko na veimataqali kau vakaviti se sega? Koya gona ya e tiko kina na interactive learning. Ni ra sa lako kina veikau, sa qai lai dusi vei ira na kau qo, na kau ya.”
E tukuna o koya ni sa tekivu me sa vakayagataki tiko na veikau me vanua talega ni vuli.
“Au kila ena nodatou veikau e Colo i Suva e lelevu sara na gonevuli era dau lako tiko mai kina baleta ni voleka. E lai yaco sara vei ira na sovavuli.
Eso era sa vola mai na ivola kerekere me ra lako yani me ra lai raica tu madaga na veikau. Qai muri sara na nodra vakila na yacana kei na kena matailalai. Me ra vakila tu madaga na bibi ni veikau.
“E dau dua na duidui levu ni da tiko va qo ena loma ni taoni me da qai curuma tu na loma ni veikau eda vakila na duidui ni draki ni bula eda curuma. Ia koya ya e vakabibitaki tale tikoga ena porokaramu e tavoci mai Nadarivatu (ena Vevurueri). Sega walega ni gadigadi, o koya e qaravi tale saraga kina na vuli. E classroom talega.
“Baleta o ira kece na gone era lako yani ena iunivesiti, o ira na vulica na biology ena secondary, era curuma kece na loma ni veikau me ra lai raica na veisemati ni veikau kei na veika bula era tiko ena loma ni noda veikau. O keda eda raica wale tikoga na veikau as a tree. Da sega ni kila na veisemati levu era tiko e kea.
“Me tekivu mai vei ira na manumanu somidi lalai me lai yaco sara vei ira na veikau. O ira kece qo era veisemati tu. Koya kece ya era curuma tu mai na gonevuli. E caka na kena vakadidike mai vei ira na iunivesiti kei ira na secondary ni ra raica tiko na veisemati me yacova sara ni sa qai yaco e dua na veikau levu.”
n Ena qai vakacavari ena macawa ka tu mai.