EDA sa raica votu tu ena gauna oqo na noda sasaga na kawa iTaukei ena buturara vakabisinisi. Laurai tale tikoga na toso ena sasaga eso ka da sega ni vulagi soti kina me vaka na teitei. Na ka eda rawa ni tukuna ni sa yaco tiko na sasaga. So vei keda, esa vuavuai vinaka sara tiko na nodra sasaga.
Vakayagataki qele e Nakorotubu
E dua na ilawalawa eda wilika tiko ena macawa rua sa oti, ka tiko talega ena tabana e 6 kei na 7 ena noda itabe ena macawa oqo na kedratou italanoa. Oqo o ratou na lewe ni Yaukawa Cluster ka ratou teitei tiko ena baravi kei Bureiwai e Nakorotubu ena yasana o Ra.
Ni biu na kedratou iyaloyalo leleka se video ena iVolamata (Facebook) ni Na iLalakai, era sarava e sivia ni 120,000 na lewenivanua. E sivia ni 200 vei keda era a veiwaseyaka na iyaloyalo lekaleka oya. Keitou a biuta e tolu na iyaloyalo lekaleka.
Eda rawa ni tukuna kina ni da sa kauwai sara tiko ena veika vakaoqo, na teitei me da vakana makete se na commercial farming.
O ratou na Yaukawa Cluster e ratou tea e vica na kakana draudrau. Na rokete, me vaka eda sa sarava ka rogoca ena iVolamata, ka wilika talega ena Na iLalakai e rawa e $5 mai na dua na vuna. Ia e 8 tiko na udolu na nodratou vuni rokete.
Qai mai kena ikuri yani na tomata, kiukaba, kei na itei tale e vica.
Ia ni sebera ni ratou veiwasei na lewe ni Yaukawa Cluster, esa dau rogo tiko mai na voqa ni domo mai Vanua Levu.
Teitei e
Nasarawaqa, Bua
Ena vica na vula sa oti, me tekivu mai na yabaki s aoti, e dau wasei tiko yani na itukutuku me baleta e dua na sasaga ka vakayacori tiko mai na bucabuca e Nasarawaqa mai Bua. E dau veibulagoci tiko mai kina e dua na wekada o Uate Vuravakavonu.
E nona inaki makawa tiko mai na turaga oqo me veivakauqeti vei keda ka me da vakayagataka na qele ka levu tu vei keda. Ena nona vakamacala e vica o Vuravakavonu, e dau kaya toka kina ni noda kalougata e tokaga ena qele.
E dau dusia tale tikoga ni matanitu esa tu vakarau me dau veivuke. Ia o keda me da toso yani yani. Me da sa tekivuna rawa toka eso na ka me da qai lai tukituki ena mata ni katuba oya. Me da kua ni lai tukituki tu ena dela ni sega. Ia qo talega e dua na ka e dau vakadreta toka na turaga minisita ni teitei esa vakacegu, Vatimi Rayalu.
Sa qai tiko na sasaga era tutaka saraga na marama.
Nodra bisinisi
lalai na marama
Ena noda veva ka tabaki ena ika 28 ni Jiulai, 2025, e talanoataki tiko kina na nodra rawa-ka na noda marama. E tukuni toka ena italanoa oya ni rawa-ka ni nodra bisinisi lalai (small and medium exterprises — SMEs) e tekivu ga mai na $50,000 me yaco sara kina $1.25 na milioni. Qo na ilavo e rawati tiko ena dua na yabaki.
O ira na bisinisi lalai oqo era sa saumi tamata me ra cakacaka. Ni tasereki na itukutuku e tiko vei ratou na FRCS e laurai ni:
m 28,570 era volai tiko ena itagede ni Micro Entrepreneur. Na nodra rawa-ka e yacova na $50,000 ena dua na yabaki;
m 3110 na marama ena itagede ni Small Entrepreneur ka tiko na nodra rawa-ka ena maliwa ni $50,000 kei na $300,000 ena dua na yabaki, kei na
m 357 na marama ka ra toka ena itagede ni Medium Entrepreneur ka tiko na nodra rawa-ka ena $300,00 kina $1.25 na milioni ena dua na yabaki.
E kaya o Kiran ni matanifika oqo e vakaraitaka na rabailevu ni nodra vakaitavi na marama ena buturara oqo.
Na itukutuku esa toka e cake e baleta na vakayagataki qele. Sa qai tiko na sasaga eso ena vuravura ni bisinisi ka matanataka tiko na yavusa, tikina kei na yasana.
Yavusa, tikina
kei na yasana
Ena vica na macawa kei na vula sa oti, eda sa veitalanoa me baleta na sasaga ni yavusa kei na tikina ena vuravura vakabisinisi. E dua na Yavusa Nawaibuta mai na tikina o Namalata e Tailevu.
Ena ika 8 ni Jiulai, e a vakayacori e dua na soqo mai Korovou, Tailevu ena kena sa tekivutaki na cakacaka ni kena tara e dua na vale me laveti kina na rawa-ka vakailavo ni yavusa.
Ena soqo oya, e a tukuna ena vosa vakaperetania na vuni lewa ni Fijian Holdings Ltd, Jaoji Koroi: “This groundbreaking ceremony is more than just laying a foundation, it’s about building a future where iTaukei landowners and future generations are direct beneficiaries and drivers of economic progress by developing their own resources.”
E sega walega ni baleta na tara vale. E baleta tiko na noda vukei na kawa iTaukei me da tutaka na toso vakaoya ka me na qai tarai keda talega na kena yaga na noda vakayagataka tikoga na noda iyaubula.
Ena itagede ni tikina, eda sa wilika oti talega na itukutuku baleta e dua na soqo ka vakayacori mai Viseisei e Lautoka. Oya ena vula o Evereli ni yabaki oqo.
E a tavoci kina e tolu na ituvatuva ni veivakatorocaketaki ka kovuta kece na inaki se strategic development plans. Na ituvatuva e tolu oqo na; Tikina o Vuda Strategic Development Plan, Tikina o Vuda Business Plan kei na Tokatoka o Sawaieke Business Plan.
E tukuna na iliuliu ni Vuda Holgings Pte Ltd, Ratu Meli Tora Tavaiqia, ni nodratou inaki levu taudua sa ikoya me ra vakila na lewe ni tikina kece na yaga ni sasaga vakabisinisi e vakayacori tiko e Vuda. E kaya ni sa oti oqo e dua na gauna era dui sagai ira tikoga.
Ia e ratou sa tovolea me sa vakanadakui na gauna oya ka me ra sa toso vata kece. Ia me yaga ki vei ira na lewe ni tikina, mataqali kei na tokatoka yadua.
Eda sa na vakayagataka kece na veiqaravi ni nodratou valenivolavola ka dau qarava na ivola ni sucu (birth certificate), vola ni mate (death certificate) ka tiko e Suva. Na vale e ratou tawana tiko e yacana na Suvavou House ka nona na Nadonumai Holdings Ltd.
Na vale oqo e nodratou na kai Suva se na vanua vakaturaga o Nadonumai.
E dua tale na vale e toka voleka ga e kea ka yacana tiko na Ro Lalabalavu House ka tiko kina na nodratou valenivolavola liu na Minisitiri ni iLavo.
O koya qo e nona vale na kabani ni yasana o Rewa na Rewa Provincial Holding Company Ltd.
Mai na taoni o Nausori e tiko kina e vica na vale ka taukena na kabani ni yasana o Tailevu. Mai Sigatoka e tiko kina na vale e taukena na yasana o Nadroga. Mai Lautoka esa tiko kina na Rogorogoivuda House ka nodratou na yasana o Ba.
Oti oya era sa qai mai toka yani na kabani me vaka na Fiji Holdings Ltd. E volai toka ena nodratou tikina ena monalivaliva ni taukeni sara vakataucoko na kabani oya o keda na iTaukei. Se, 100 per cent owned by the iTaukei.
So tale na
isoqosoqo
Ia sega walega ni o koya oya. Era qai tiko tale eso na isoqosoqo ka ra vukei keda sara tikoga na kawa iTaukei ena buturara ni bisinisi.
Oqo e wili kina na Fiji Indigenous Business Council (FIBC) ka sa duri tale ni oti na kena mai veisau na matanitu. O koya qo e baleta na noda veisemati (networking) ka veivukei vakai keda ena vuravura ni bisinisi.
Qai tiko e dua tale na isoqosoqo, e sega ni vakatabakidua vei keda na iTaukei, ia era sa vakayagataka sara tiko e levu vei ira na noda era cicivaki bisinisi lalai. Oya na Business Assistance Fiji. O ratou oqo e ratou veivuke vakalevu ena kena vakarautaki na itukutuku vakailavo ni dua na bisinisi ka me rawa ni qai kau yani kina veivanua eso e dau qai lai kerei kina eso tale na veivuke. Qo e wili kina na income statement, balance sheet, cash flow kei na so tale.
Tukuni tikoga
na dravudravua
Ia ena so na vanua ni veitalanoa, era se tukuna tikoga eso ni da se bula tiko ena itagede ni dravudravua.
Na cava e va tiko kina oya?
Eda sa rawa saraga ni tukuna vakadoudou ni sa da toso tiko na kai Viti. Sega beka ni o keda kece sara, ia era sa sasaga tiko eso vei keda.
Eda na sega ni rawa ni qaravi bisinisi kece. Ia ena rawa ni da qarava e dua na ka me laveti kina na noda itagede ni bula me muduki kina vakadua na kena cavuti tiko vei keda na dravudravua. Na dravudravua eda sa kila kece e rawa ni vure saraga mai na nona digitaka e dua me va tu ga oya na nona bula.
Ia ke gadreva me veisau, sa yaga me cakacaka. E sega tale ni dua na kena gaunisala!