E a taberi yani ena macawa sa oti e dua na veitalanoa ka vakayacori ena vula o Evereli ni yabaki oqo. E itakele ni veitalanoa na kena sa sivi na veimama ni nodratou veiqaravi yabaki va na Matanitu Cokovata. E vica toka na ulutaga bibi e a veitalanoataki kina.
Esa toka e ra na kena ikuri, ni wilika sara yani.
FT: Ni na rawa ni vakadeitaka vei ira na lewe ni vanua, ni kena railesuvi na lawa era kovuta na veidigidigi, ena yaco kina na veisau ka na vinaka cake sara kina na kena dau qaravi na noda veidigidigi? Esa na yaco na veisau oqo ni sebera na veidigidigi e tarava?
PM: Na matabose ni railesu oya ena rawa ga ni mai tukuna na cava era sa tukuna vei ratou na lewe ni vanua. Au sega ni vakabauta ni vinaka me tarogi vei au me’u solia e dua na veivakadeitaki baleta au sega ni qarava tiko na itavi oya. Ke o vinakata na lawa e okati kece kede vakatautauvata, ia mo la’ki vakamatatataka vei turaga ni lewa Daniel Fatiaki kei na nona timi ka ratou qarava tiko na veitalanoa raraba ena noda vanua.
FT: E dua na bolebole ka da sa kauwai sara tiko kina vakalevu sa ikoya na kena sega ni qaravi vinaka na benu ena noda vanua? E bau dua tiko na ituvatuva ni matanitu me baleta?
PM: Na bolebole oqo ena taura e dua na gauna me qai wali kina vakavinaka. Esa donu tiko na kena vakabibitaki.
Esa dodonu me’u vakavinavinakataki ira na cauravou mai na Queen Victoria School ena nodra nodra a solia na nodra gauna, ni sa oti na nodra mai vakavakarau me baleta na sotasota ni Fiji Finals me ra sasamaki ena My Suva Park. Era vakaraitaka na curavou, kei na Minisita ni Draki Veisau Mosese Bulitavu e dua na sala mana ni kena vakatikori e lomadra na nodra cibi ena kena maroroi na veika e tu wavokiti keda.
E dodonu me da vuli mai ena kena dau ravuti keda tale na noda benu ca. E susugi kina na namu kei na mate tale eso wili kina na dengue fever.
FT: Ni se qai lesu mai ena siko ki Sigapoa kei Indonesia. Na cava era na rawa ni namaka na lewe ni vanua o Viti mai na nomu siko oya?
PM: Au sa raica sara vakamatua na kena veisau o Sigapoa mai na nona a dua tokaga na vanua era dau kele kina na qoli, ena nona a vaka tu me dua ga na vanua ni volivoli sega ni vakaicavacavataki (duty-free) ena kena sa kilai tu nikua me dua, ena vosa vakavalagi, na First World economy. E a rawa oya ena veiliutaki e dei, era bula kece vakaivakarau, kei na ituvatuva eso e koto kina na rai vovou me baleta na toso ki liu. Esa vakamacalataka sara toka vakavinaka na paraiminisita ka sa kacivi na nona bula, Lee Kuan Yew, ena nona ivola From Third World to First: The Singapore Story. Au sauma tiko na taro oqo ni’u sebera ni gole ki Indonisia.
E Indonisia, au na kauwai sara vakalevu ena nodra rawa-ka, dei ni veiliutaki kei na nodratou lewa sara vakamatau na kena moici na veika e yaco tiko ena yasa ni noda vuravura oqo, na nodra sasaga tiko na matanitu lelevu e vuravura ka ra malele tiko mai kina Indian Ocean, ceva-i-cake kei Esia kei na Pasivika.
O Indonisia esa rawati koya sara tu vakavinaka ia e tekivu na nodratou cavu ikalawa ni oti na iKarua ni Valu Levu kei na nodra sa suka na matanitu lelevu ka ra vaka koloni. Ia na vanua e toka kina e donuya sara tokaga e rua na wasawasa e yaco tiko na kena veiqatitaki — Wasa Pasivika kei na Wasa vaka-Idia. Qo esa oka talega kina na South China Sea.
O Sigapoa kei Indonisia e rau tuwawa ena veivoli kei na tarai cake na kila kei na veika baleta na tamata. Na veiwekani vata kei rau ena lako sara vakavinaka ga vei Viti.
Mai Sigapoa, au a sikova na nodratou Maritime Ports Authority ka rawa-ka sara tiko vakavinaka. E tiko na vakanananu me veisemati ena Pasivika na Fiji Ports Authority. Mai na rai oqo, na veiwekani kei Sigapoa ena kauta ga mai na vinaka. E tiko talega na gagadre me tou tavi ira na veiliutaki e Sigapoa me baleta na kena vakaduri na noda vanua ni veivakarautaki me baleta na veiqaravi e vanua tani se diplomatic institute.
FT: Cava na nomu rai me baleta na veisau ni itavi nei Viti ena noda yasa ni vuravura oqo vakabibi ni ra kauwai tiko mai na matanitu lelevu?
PM: Ena ruku ni noqu veiliutaki, eda na itokani ni matanitu kece ka sega ni veimecaki kei dua. Ena caka oqo ena Pasivika kei vuravura taucoko. Baleta ni da duri vata, ena rogo levu cake na domoda ka na dredre me sega ni kauwaitaki. E sega ni dua na betena na tu taudua kei na murimuri lomana. O Viti ena yaga me vuli se tautauri mai vei rau o Sigapoa kei Indonisia.
FT: Sa wanonivi toka qo na dei ni noda tiko ena yasa ni noda vuravura. Cava ena cakava o Viti me maroroya na veiwekani makawa ia me bucina talega eso na veiwekani vovou?
PM: Ena noda ivola dusidusi na “itokani ni matanitu kece ka sega ni veimecaki kei dua”. Ia na nona se qai kacivaka o Mereke na veiveisau ni vakacavacava (tariff adjustments), O Viti kei ira na ito makawa eda sa na yaga me da veimoiyaki me da kua ni lutu mai na veiwekani oya.
Au sa tukuna oti ena dua na veitalanoa kei ratou na veiliutaki ni Fiji Water, ni vakacavacava esa tukuni oqo esa na vakavuna me vakasaqarai eso tale na vanua me vakau kina na veika eda volitaka. Na bolebole kece e rawa ni mata ni katuba kina dua na ka vou.
E a totoka na veiwekani makawa. Ia na matanitu kece ena yaco mai na gauna me sa taura na nona ki ka me toso tani yani mai na veiwekani kei na veitokoni oya. Oqo na ka me sa vakatulewataka o Viti ena gauna oqo.
FT: Era sa vinakata na itabagone me ra okati ena ituvatuva ni vakatulewa. Cava esa cakava na nomu matanitu me ra curu yani kina buturara se yalava ni veitalanoa oya?
PM: Na gauna esa yabaki 18 kina e dua, esa rawa ni veidigidigi ka me tu talega ena veidigidigi. Sa rawa saraga ni bulia vakai koya na nona buturara. So itavi ni matanitu vei ira me rawa ni vuli ena dua na itagede vinaka. Sa qai vakatau vei ira na nodra bulia na nodra yalava.
Oqo na ka era cakava na cauravou kei na goneyalewa era qito rakavi ena noda vanua. E sega ni dua ena solia se bulia vei ira na iyalava se buturara oya. Na sega ni cakava na timi kadua, sega talega ni cakava o koya e vakatagisici. O ira saraga na noda itabagone me ra sa cakava ka ra cavu ikalawa yani kina.
Ena ulutaga oqo, na Matanitu Cokovata esa vakarawarawataka vei ira me ra bulia ga na nodra buturara ka me ra vakayagataka me nodra vatavata me ra rogoci kina. Sa ikoya saraga oya na nodra idabedabe ena teveli.
FT: Sotavi tiko na bolebole ena tabana ni vuli me baleta na itagede ni vuli kei na nodra rawa ni yacova yani na lewe ni vanua. Na cava na veisau esa sagai tiko me rawati kina na veisau vinaka?
PM: Na gauna oqo esa tiko na noda National Education Curriculum ka veidonui kei na nodra e vuqa tale na matanitu ena nodra vakarautaka na itabagone me baleta na vuli toro cake se na nodra vakarautaka me ra cakacaka. Ia ena noda qaravi vuli me baleta na cakacaka, sa toso tale tikoga na sasaga me baleta na kena vakarautaka na ka e vulici me veisotari kei na veika e yaco tiko ena veiyasai vuravura kei na veika e vinakati.
Na kena vakarautaka ka vakavinakataki na noda veisemati ena monalivaliva ena cau sara vakalevu kina kena toroi cake na noda vuli.
FT: Na tabana cava soti ena rawa ni veivuke ena vakavure cakacaka e Viti kei na kena sagai me basobasoga na yavu ni noda bula vakailavo?
PM: Na iyaubula, teitei, susu ika kei na tabana ni qoliqoli. Ia ni toso tiko na kena vakatoroicaketaki, me dolavi na katuba kina kena mai vakau yani e Viti na ivoli vakaoqo ki vanua tani.
Sa tokona tiko na Matanitu Cokovata na nodra tubu na bisinisi lalai me ra liutaka na kena vakabulabulataki na solesolevaki ka me vakayagataki ena soqosoqo cokovata ni veivoli e Viti taucoko. Na noda ivoladusidusi me baleta na monalivaliva esa tokona na kena tosoi na noda veisemati kei na veivoli ena vatavata vakaoya.
Sa tiko talega na sasaga me baleta na saravanua ka veiwekani sara vakavoleka kei na veika e tu wavokiti keda. Sa qai tiko na nodra toso vinaka sara na noda veitikotiko ena veikoro lelevu ena kena vakavinakataki sara na veilakoyaki e vanua mamaca, waitui ka vaka talega kina e macawa.
Na teitei lelevu me baleta na makete e dua talega na tikina bibi vua na matanitu ka sa tavoci e vica na sasaga me vaka na Na Vualiku Project ($400 na milioni) kei na $300 na milioni ka solia na matanitu i Jaina me vakatoroicaketaki kina na gaunisala e Vanua Levu.
FT: Kevaka eda rai mai ena gauna sa oti kina na Kovidi, na cava soti esa cakava na nomu matanitu me tokoni ira na bisinisi lalai?
PM: E tiko vua na Minisita ni Veivoli kei na Bisinisi Lalai eso na ituvatuva vinaka sara me veivuke ena veivakauqeti kina kena rawa-ka ni oti na mate levu oya. Esa tubu mai eso na soqosoqo cokovata ena veikorkoro. Ena veivuke sara oqo ena kena tarovi se vakalailaitaki na nodra gole tiko mai taoni o ira mai na taudaku ni koro lelevu.
Na kena vakavinakataki cake tiko na noda veisemati, esa na lai vakilai ena noda toso yani kina veivole ena vatavata vakaoya (e-commerce).
Ia ena vinaka cake sara me sauma na taro oqo na iVukevuke ni Paraiminisita Manoa Kamikamica me vaka o koya na kena minisita. Ena rawa ni solia o koya na itukutuku matailailai me baleta na veika kece e yaco tiko ena tabana oqo.
FT: Cava e vakataudeitaki iko ena nomu itutu vakaparaiminisita? Na cava o vinakata me qai kemu idivi tu ena gauna ni sa biubiu kina ena itutu oqori?
PM: E sega ni nakiti na keda idivi. Qori ena qai vakatau ena nodra rai na tani se cava e a bau nomu cau kina noda bula. E dua na noqu itokani vinaka sara ena noqu gauna ni sotia, esa takali o koya, e a kaya ni vinakata o koya me nanumi ena rua ga na vosa vakaperetani – he tried!
Au vakabauta ni oqo talega na ka e vakataudeitaki au — ni’u tovolea.
m Vakadewataka o Sailosi
Batiratu.