Update: 9:09AM E DUA na mala ni nona vosa ko Jone Wesele e dua na dau kaulotu rogo levu ka ra sa milioni…
E DUA na mala ni nona vosa ko Jone Wesele e dua na dau kaulotu rogo levu ka ra sa milioni tu na nona lewe ni lotu e vuravura edaidai kau rawa ni vakatauvatataka kei na dua na turaga ni Taviya, Levuka e Ovalau ka a mai tauyavutaka na lotu e na i tikotiko mai Wainivula, Wainimarama (Lomavata) kei na i tikotiko ni veivakavaletaki e Valelevu ka ratou okati vakaiwasewase kina Wasewase ko Kinoya.
E kaya vakaoqo ne ko Talatala Jone Wesele e dua na turaga ni Igiladi ka a sucu mai Epworth, Lincolnshire ena i ka 28 ni Jiune 1703.
Solia mai vei au e dua na drau (100) na dauvunau yalodina era sega ni rerevaka e dua na tale na ka, ia, na i valavala ca duadua ga kei ira era sega tale ni vakananuma e dua tale na ka, ia na Kalou duadua ga; ia oqori walega au na yavalata ka kuretaka kina na matamata kei eli.
Na dredre kei na veivakatovolei e vuqa e sa dau tiki tudei ni kena sagai me vakadewataki na lotu mai na dua na vanua kina dua tale, ka vakabibi ena kena sagai mera vakalesui na yalo ni tamata mera lesu tale vua na Kalou bula, sai koya na nodra i tekitekivu.
Me vaka era sa sotava vakavuqa na dau kaulotu e Viti ka vaka kina e na Pasifika ka yaco sara kina veiyasai vuravura na veivakatotogani ni meca ena nona saga me tarovi na kena vakatetei na i tukutuku vinaka nei Jisu Karisito.
Ia, mai vei ira era sa bole ena vuku ni cakacaka levu oqo na kaulotu, era soli bula kina ka ra sa bolea na ka ga e tu e matadra ka mani veitalia sara kera mani laki kau tani sara na bula, ia, me vakadewataki ga na itukutuku vinaka, oqo era vakabauta kina na dina ni vosa ni veitalai ni Turaga ena kosipeli ena Marika 16 : 15 ka kaya vaka qo ne, A sa kaya vei ira, Dou lako yani ki vuravura taucoko, ka vunautaka na i tukutuku-vinaka kivei ira na tamata kecega.
Na i tikotiko ni lotu oqo ko Valelevu e toka ena loma donu saraga ena kedrau veimama e rua na koro vakavavalagi ko Suva kei Nausori ka toka veibasai kei na koronivuli torocake na Fiji National University e Nasinu.
E vakabauti ni a tekivutaki na lotu e Valelevu ena yabaki 1978 mai vei ira na lewe vica era sa mai tawana na nodra veivale kara volia mai vei iratou na Tabana ni Veivakavaletaki (Housing Authority). Na tabana ni veivakavaletaki e sa tiko kina mai Suva na kena valenivolavola.
Na kena mai tekivutaki na lotu e Valelevu e tukuni ni rau a dau vunau voli o rau na turaga e rua ko Apisai Baraki ka turaga ni Taviya e Ovalau, ka dau lewe ni sala voli mai ko Sakeasi Koroiciqo na turaga ni Namuka, Bau e na yasana ko Tailevu e na dua i lesu ni sala e Valelevu, me vaka ni gauna oya e sa tawani voli ga na i tikotiko ni bareki ni veivaletaki, ka se bera na veivale tara yadudua.
E rau dau mai vunau tiko na turaga rua e na veisiga tabu, ni sa katakata na siga se tau na uca, sa tauri i viu voli ga ko Sakeasi ka vunau tiko ko Tukai Baraki, e rau dau vakayagataka tiko ena dua na gusu ni vosavosa (hailer) e vakaraitaka ko Lora Nukutabu, e dua vei na tauyavu taumada.
Keimami dau lewe vica sara la na dau mai vakarorogo vunau voli, me vaka ni sa dau qaivi keimami yani ko Inia e dua na turaga ni Noco me keimami qai mai e tomana o Lora ena vosa vaka Rewa.
Ia, ena vica la na gauna mai ki muri keimami sa lotu ena veivuvale, me vaka la ni ra vale lalai era tu la na tu ena bareki ena gauna ya, edai qo era sa qai sema tale nodra vale, ena so na gauna keimami dau lotu voli ga ena vale laca kei na tapuleni(tarpuline).
Ena dua gauna keimami keimami sa toki tale ki na so na vale, keimami sa lotu ga ena ruku ni wa ni vakalili sulu, biu ga e cake na drau ni niu keimami sa lotu ena ruku ni wa ni sulu kes a mani warai na laca e kuria e na yalo luluvu o Lora.
E dua na gauna dredre ena kena sagai me vakailavotaki e dua na kava me tara kina edua mada ga na vakatuniloa. E muri e sa qai mani voli rawa e so na kava ka sa tekivu tara sara e dua na vale vakacevaceva ena qakilo ga e vale.
Me vaka nira se dau gunu yaqona ni vavalagi ena kena veta duadua e cake na dui wati keimami e keka, se yawa na lotu, se malumalumu sara na kumuni i lavo. e kuria ko Lora.
Ena vuku ni malumalumu ni vakaqarai lavo ni lotu e na dua gauna sa nanumi me caka na kaji, me rawa ni voli kina e dua na tavuleni me keimami lotu kina ena dua na vanua, ka sa mani laki tara na laca ena daku ni neitou vale me keimami sa na laki lotu tiko kina e kuria ko Lora.
Ni sa tara oti ena siga Vakarauwai na tavuleni, sa bai tekivu na gunu bia (beer), au sa wale sa la na vosa vei Tamai Siteri, e kuria ko Lora.
Ena Siga Tabu caka e kea na lotu, dau luva ni tai ena so na gauna na kateni bia, e tomana ko Lora.
Ena dua na gauna sa sega ni qai vosota rawa Ko Vakatawa, sa qai tukuna vei Tamai Siteri me sa sogo mada na tavaya e kaya mai ena dredre ko Tinai Siteri. Ena vuku ni veiwekani vakavanua nei Batiki kei Gau ka sa mani tekivu sogo kina vakamalua na i sogo ni tavaya (beer).
E levu na dauvunau e ke ena gauna ya, era se mateni voli ga sa tukuna vei ira o Talatala Sakenasa Rokotunidau me ra sa vunau, e kuria o Lora Nukutabu. Oqori gona na dredre ni kena sagai mera lotu e Valelevu ena gauna ko ya, ni ra se tu sara ga e na dela malumalumu vakayalo, ka sa dreve na i vakasala vakayalo, na ka sa na caka me sa na togoraki yani nai tukutuku ni Kalou me ra na ciqoma.
Au a mani vakataroga tale na tauyavu e ena vuku ni vakasaqarai tukutuku makawa ni lotu e Valelevu.
Ena dua na gauna, sa Vakatawa kina e dua na turaga ni Vanua Balavu na yacana ko Sireli Vela, ena dua na Valelevu Daye qai kauta na mataqiriqiri rogo levu ena gauna ko ya na Queen Tickies ka kena iliuliu voli ko Saimoni Vuatalevu e tukuna ko Osea Bola e dua turaga ni Wailotua e Wainibuka. Ena i lesu ni sala ga qori erau qai sorova kina e dua na turaga ni loma kei na marama ni Rewa e dua butu kai vakaivua, ena gauna esa laga mai kina na sere na Red, red wine, stay close to me, e tomana ko Osea ena dredre ka dusia na i lesu ni gaunisala ko ya.
Ia, oqori na sasaga kei na dredre e sotavi na kena vakasaqarai na i lavo me tara kina e dua na vale vakacevaceva, ka dina ni ra se cakacaka vinaka tu na tauyavu, na leqa beka ga e tiko ni se malumalumu dina ga na vakatulewataki ni kena vakayagataki na i lavo kei na malumalumu ni bula vakayalo ena gauna ko ya.
Na nodra sasaga na i Talatala lelevu ni Lotu Wesele ena gauna koya me vakataki Josateki Koroi, Manasa Lasaro, Ilaitia Tuwere, Tomasi Raikivi, Nacanieli Vakarau kei na vuqa tale me ra vakalotutaki Valelevu ena gauna koya, me vaka ni sa dau lesi tiko mai me ra mai vunau ena vale vakacevaceva ko ya.
E vica na a tauyavu e ke era sa laki i liuliu tale na i soqosoqo lotu tale eso me vakataki Suliasi Kurulo me vaka ni okoya e imatai ni liuliu ni Mataveitakoni e ke, o Solomoni Duru ka sa iliuliu levu tiko ni Valenivolavola ni tabaivolatabu ena gauna oqo, e vakaraitaka ko Livai Rovuru ka dua talega vei ira na tauyavu e na lotu e Valelevu.
Na turaga qo ko Apisai Baraki e dau kilai tu ga ena yaca Tukai Baraki ka a cakacaka voli vakai Vakatawa e na gauna oya ena itikotiko ni lotu mai Wainimarama e Newtown ka yacana ko Lomavata ena gauna oqo. Na yaca na Wainimarama era kaya eso ena itikotiko ni lotu e Newtown ni kau mai ena yaca ni uciwai ka drodro volekata toka na itikotiko ni lotu e kea.
Na kena sa vakadonui vakabose me sa dua na itikotiko tudei ni lotu ko Valelevu e qai laki vakadonui ena Bose Vula tolu mai Nabua ena vula ko Tiseba ni 1977, e a vakacuruma cake kina bose oya ko Apisai Baraki Masirewa, Vakatawa mai Wainimarama, ni sa tikotiko vou ni veivakavaletaki – yacana ko Valelevu.
E ka ni marau ni ciqomi ena bose, ka sa mani vakadonui me sa me sa taura vakatawa toka mada ga Nai Vakatawa, meratou sa lotu vata tikoga e Wainimarama (Lomavata tiko e daidai) ena veibogi ni ni Vukelulu kei na Siga Tabu.
Oqo na gauna ka Talatala tiko kina e Nabua ko Talatala Viliame Kuilamu, e vakamacalataka ko Seruwaia Masirewa, e dua na luvei Apisai Baraki ka ai vavakoso tiko e Valelevu ena gauna oqo.
E a vakamacala tiko ko Seruwaia Masirewa e na dua lotu ni kena talaci na valenilotu e Valelevu me sa vakarau talaraki sobu ka me ra tekivu vakanamata kina kena na tarai e dua tale na valenilotu vou, e a qaravi na lotu ni veitalatala oqo ena Siga Tabu na ka 16 ni siga ni vula ko Maji ni yabaki tikoga qo.
Au a mani qai tarogi koya se kauta mai vei na i tukutuku matata ka matalia koya, ka qai tukuna ni veivanua kece sara e veiqaravi kina vakaivakatawa na nodra i tubutubu turaga, e dau toqa tu vakaivola ena nona i vola (diary) ka ratou dau nona lewe ni sala tale tuga ena vanua kece sara e dau laki caka lotu kina na nodratou i tubutubu turaga, na ivola koya esa tiko voli ga qo e vale. Au sa mani kerea vua na nona i tukutuku ke rawa ni mai tabaki e na Nai Lalakai, ka ka ni marau vua ka sa mani loma vinaka me solia mai na nona i tukutuku.
Sa koto oqori e ra na i kuri ni vakamacala nei Seruwaia Masirewa me vaka e vakadewataka mai ena diary ni nodra i tubutubu turaga, ka a isevu ni iVakatawa ka vakabauti ni a tauyavutaka talega na itikotiko ni lotu e Wainivula, Wainimarama(Lomavata) kei Valelevu.
Sa toso tiko na gauna sa laurai ni sa sivia toka e tini na matavuvale e nai tikotiko qo. Eratou sa mani nanuma vata kei Vakatawa ke rawa ni ratou na takali mai vei Wainimarama, me sa vakasaqarai e dua na vanua enai tikotiko oqo me ratou lotu ga kina. Sa tara sara na vakatuniloa se bolabola e na qakilo ena matanivale nei Capt Eliki Nukutabu (Ena gauna oqo e sa tiko kina e dua na gaunisala ka yaca tiko na Nukutabu Lane).
Ai matai ni Vakatawa e Valelevu o Komai e dua na turaga ni Batiki ka marama talega ni Batiki na nona lewe ni vale. Ena gauna vata oqo esa lesu tale kina na iVakatawa (Baraki) ki Wainimarama.
Era sa qai toso tiko mai na vakaitikotiko tudei e Valelevu, kei na voli vale yadudua ka sa toso sara na sasaga ni tara ni valenilotu ka vakatokai tiko na Valelevu Day. Era dau veitokoni sara vakalevu na wekada na Lotu Katolika era tiko veimaliwai ena vuku ni kumuni i lavo.
Sagai tiko me dua na qele ni lotu, sa mani yaco na veitalanoa ki na Housing Authority, sa mani vakadonui mai na qele ka dabe toka kina na Lotu ni Kavitu ni tabana vaka-Idia.
Era nodra sasaga tikoga nai vavakoso sa mani laurai tale kina na tiki ni qele e dabe tiko kina na valenilotu ena gauna oqo ka yaco na toki mai ena tiki ni qele oqo ena 1987 me yacova mai ni kua.
Me vaka ni se tiko voliga na isema ki Wainimarama kei Wainivula sa mani nanuma ko Vakatawa e Wainimarama kei Naibuka Navunisaravi (Vukevuke ni qase levu ena dua na gauna – ka sa kacivi oti na nona bula) me sa kau mai na dabedabe makawa ni valenilotu mai Wainivula me mai vakayagataki e Valelevu, ka oqo e a se dabedabe sara ni valenilotu mai Nakorovou, Dreketi Rewa.
E se vakayagataki tikoga me yacova mai ena kena sa mai talaraki na valenilotu makawa.
Na i dabedabe ka kau mai Nakorovou ena gauna oya e sa tiko sara tale qo mai Lomavata (Wainimarama ena gauna koya) ka sa dua tiko na i wase ni nodratou dabedabe ni valenilotu ena gauna tiko ena gauna oqo.
Ena macawa mai oqo : O ira na tauyavutaka na Lotu e Valelevu kei na i balebale ni yaca na Valelevu.
