ESA dua dina na veivakurabuitaki na totolo kei na rawarawa ni kena rawati na ilavo levu mai na veika lalai ga e teivaki ena dua na gauna lekaleka me vakatautauvatataki kei na noda dau tea tu na dalo, tavioka kei na yaqona ka taura e dua na oca vakaitamera.
Oya na veika e vakaraitaka voli o Alipate Ake na iliuliu ni soqosoqo ni teitei ka ra lewena tiko na cauravou kei na marama ka yacana na Yaukawa Cluster Farmers ena baravi kei Bureiwai e Nakorotubu mai na yasana vakaturaga o Ra.
Tomana na nona ivakamacala o Ake ni ratou sa tavusoya tikoga ena gauna qo na veimataqali kakana draudrau ka ratou a tekivuna mai ena Seviteba ni yabaki 2024 me yacova mai nikua, sa cawiri sara tikoga na nodratou tatamusuki ena loma ni tolu na siga ena dua na macawa.
Ena Moniti sa oti e ratou tamusuka rawa e 100 na kilokaramu na tomata ka kena isau voli ena gauna qo e $60 dua na kilokaramu ka tautauvata ni $6000 na ilavo qaqa e ratou rawata ga mai na tomata.
“Sa dodonu me da na kidava na kawa iTaukei ni tei oqo era se dau tea makawa tu mai na kai Jaina kei ira na Idia ka da sega tu ni kila ni dua na uma ilavo vakaitamera era qoqona tiko ena veimacawa me vakatautauvatataki kei keda,” e kaya.
Mai na loma tikoga ni nodratou veiteitei, e ratou sa tea oti tale e 2000 na itei ni meleni ena macawa sa oti ka ratou na nanamaki me na tamusuki tikoga ena yabaki qo.
E tukuna o Ake ena gauna qo era sa tekivu babasika yani na veitaba eso ni matanitu ena nodra la’ki vakadinadinataka na veika e ratou a sasagataka voli mai na ilawalawa qo me rawa ni basika kina na tiko vinaka.
Vanua dravudravua
Ena dua na vakadidike e a cakava na baqe ni vuravura (World Bank) ena vuku ni yasana o Ra, e a tukuni ni yasana dravudravua duadua i Viti oya ena vica na yabaki sa oti. Ka ra mani veitalanoa ka bosebose ka kina na veitikina ena loma ni yasana ni sa dusia tu na baqe kei vuravura ni yasana dravudravua.
Era a sasaga na lotu, na vanua kei ira na dui tamata yadua me ra vakacala na vakasama e biuta tiko mai oya na baqe ni vuravura ni sega ni vanua dravudravua na yasana o Ra ka ni tu kina na iyaubula me rawa ni ra bula kina na kena kawa tamata tabu yani.
Ia, ena veika e vakaraitaka o Ake ni sega ni da dravudravua na kawa iTaukei ka sega talega ni dravudravua na yasana o Ra, eda dravudravua tu ga ena dela ni noda vutuniyau.
“E dua na ka eda dau beca na itei ni kakana draudrau ka da tukuna ni tei vulagi vei keda baleta ni da sega ni raica rawa ni qo na ilavo totolo duadua ka ra sa kila tu na vulagi eda bula veimaliwai tu oqo ena noda vanua.”
Tomana o Ake, kevaka walega me da tuberi na kawa iTaukei ni ilavo levu ka totolo duadua ka mama na kena qaravi na kakana draudrau ena rawa ni vukei keda sara vakatotolo kina tiko sautu.
Bula ni veisiga
Tukuna o Ake e dua na ka e ratou vakabibitaka na gauna ka vaka kina na yalovata ka me rawa ni toso cake tikoga na veika e ratou sa rawata ena veisiga me tekivu mai na bucibucini, teitei ka yaco sara kina tatamusuki.
E ratou dau yadra vakamataka me vakayacori na katalau ena gauna vakacakacaka me rawa ni ratou qai gole yani ki na teitei ka ratou la’ki qarava na nodratou dui itavi ena kena dui wasewase.
“Na neitou itei e dau sui ena matai ni siga ena veimacawa ka ni dredre tiko ena vanua keitou teitei tiko kina qo na wai.
“E tiko na toevu e tiko kina na wai ka keitou dau sili kina ia keitou gadreva tiko na veivuke ena kena rawa ni vakadewataki na wai kina veivanua era teivaki voli kina na itei vakabibi ni takosova yani na gaunisala levu.”
Tuvatuva levu
Na neitou tuvatuva levu e tiko me keitou na vakalevutaka cake tikoga na veitei kece keitou tea, mai na udou ki na sagavulu na udolu.
“Me keitou na vueta cake talega na bula ni neitou vuvale yadua kei na neitou na vakateteya yani na kila ni teitei esa keitou vakayacora tiko qo.”
Tomana o Ake ni sa tiko na nodratou sasaga me ratou na veiqatitaka na makete lelevu ena vatavata ni veivoli ia me na liu na nodratou na laveta cake tikoga na iwiliwili ni veika e ratou tea ka na gadrevi kina na misini.
“Keitou sa nakinaki me keitou na volia tale e dua na misini levu (digger) mai na kena keitou sa vakayagataka tiko qo.
“Ni oti na neitou ma ladeva yani na makete lelevu ena noda vanua keitou sa na sasaga sara yani me keitou na vakau kakana draudrau ki vanua tani.”
E taroga tiko kevaka era sa rawata na Idia, na Jaina, na vavalagi na vakau kakana ki vanua tani, ia na cava e sega kina ni rawata o keda na kawa iTaukei?
Veivuke ni matanitu
E dua na porokaramu e cicivaka tiko qo na matanitu ka vakatokai na ‘Self-Help Programme’ ka cicivaka tiko an Minisitiri ni Veivakatorocaketaki ena taudaku ni koro lelevu kei na veiyanuyanu ka kena iliuliu na turaga Minisita, Sakiasi Raisevu Ditoka.
Na porokaramu qo e caka me vukea saraga na lewenivanua vakataki kemuni, ni tiko ena koro ka gadreva mo ni tara e dua na ka e yaga ka uasivi, ka vakavurea na i lavo ki na nomuni vuvale. Ena veigauna sa oti e dau vagolei tu ga na porokaramu qo ki na tara valenisoqo. Ia, ena gauna qo e sa tokona na kena vakavurei lesu ki na vuvale na i lavo me vukea na vuvale kei na veitikotiko ka me rawa ni ra qaravi ira vakai ira ga.
E gadrevi ga mo sauma e dua nai katolu ena vuku ni ka o vinakata mo cakava. Na kena ikarua ni katolu esa na nona itavi na matanitu. Ena rawa talega ni o veivuke ke sega vei iko na ilavo, me vaka na nomu vakarautaka nai yaya ni tara vale, misini se qele.
Kevaka mo sasagataka duadua mo yabaki 18 cake cake, ka lewenivanua e Viti, ka bula voli e na taudaku ni koro lelevu, na nomu ivurevure e lailai mai na $30,000 ena dua na yabaki. Iko sa na rawa ni yaco mo vaka bisinisi lailai me vaka na teitei, susu manumanu, susu ika, volau ni ta yaya, susu toa.
Na matanitu ena rawa ni vukea na ka o gadreva ka kena isau mai na $2000 ki na $30,000. E dua na kena ivakaraitaki, ke sau ni ka ko gadreva e $12,000 sa na nomuni cau e $4000 ka na solia na matanitu e $8000.
Ni ko sa gadreva na veivuke, ena gadrevi eso na veika vakaivola me vaka na nomu tuvatuva ni bisinisi, na vakadroidroi ni lavo, me sa rejisitataki tiko na nomu bisinisi, TIN kei na vakadinadina ni sa solia na taukei ni qele na nomu na vakaduri bisinisi ena nona qele. Me na dua talega na ivola mai vei turaga ni koro se o mata ni tikina.