Na veimataqali qio

ESA koto oqo e ra na itukutuku kei na ivakasala ni veimataqali ika kei na sasalu ni noda qoliqoli ka veivuke vei kemuni na dauqoli mo na vulica kina na veika bibi e dodonu mo ni cakava ena gauna ni qoli kei na kena lawa ka vakarautaka na SPC (www.spc.int) ni rau sa veitaratara vata kei na LMMA Network (www.lmmanetwork.org), ni wiliwili sara yani.
Na veimataqali qio kei na vanua era vakawa kina.
Ena Pasifika, na qio taba loa, era dau qoliva o ira na veikoro e baravi me kakana ka wili kina e vica na kena mataqali qio lalai ni cakau.
Na kena e kilai levu a ya, na qio taba loa, qio dravu, qio moli, kei na qio taba vula.
O ira na kena mataqali qio lalai tale era tiko vakalevu e na wasawasa na IndoPacific ka vakavo ga na qio moli ka tubu ga me tolu na mita na kena balavu, o ira na kena vo era yacova ga e rauta na rua na mita.
E vica tale na kena mataqali e lelevu cake ka rerevaki ka wili kina na qio taika kei na qio bulu era dau qoliva vakalevu na dauqoli e wasawasa bula.
E levu vei ira na qio vakaoqo era dau qalo tu ga me rawa ni curu yani kina na cagi ena nodra i cegucegu; ia o ira na qio taba vula era rawa ni ra vakauta na wai ena nodra i cegucegu ka davo vakadua toka e na boto ni sauloa.
Na veivanua era susu kina kei na nodra ikanakana.
O ira na qio ni cakau era dau taleitaka vakalevu na vanua mamatia, loma ni matasawa ka wili kina na dela ni veicakau tautauvata kei na cakau lase.
O ira na luve ni qio era tiko e loma ni matasawa ka levu kina na kakana.
E levu duadua na kena veimataqali era tiko ga ena dua na vanua, ia na qio taba loa era dau veitosoyaki sara vakayawa.
E levu vei ira na qio ni cakau era dau vakasasa yadudua, ia e rawa ni ra vakavuna talega e dua na veivala kana levu kevaka eso na dauqoli era coka ika ka drodro yani na kena dra se ra tuna ika tiko e waitui.
O ira na qio ni cakau era dau kana ika me vaka na satini, kanace, tuna, saqa, kawakawa, kuita, kei na ura.
Na qio taba vula era dau vakacegu e ruku ni lase e na siga ka ra dau vakasasa ena bogi.
O ira na qio ni cakau era dau laukana mai vei ira na ika lelevu me vaka na qio se kawakawa.
Na nodra vakasucu kei na ivakarau ni nodra bula.
E tiko o ira na qio tagane kei na qio yalewa ka rua nai yaya vakatagane vei ira na qio tagane ka rau tiko e na ruku ni qio ni bera yani na buidra.
Ena gauna ni veiyacovi, na qio tagane e ciqimaka yani e dua vei rau na nodra iyaya vakatagane ena vanua e dola tu vua na qio yalewa, me vakadewataki kina na nona pakete wai na qio tagane.
Na qio yalewa e buketetaka tiko na luve ni qio me yacova ni sa vakasucuma e tini na luve ni qio ka rauta ni 65 na senitimita na kedra balavu, ni oti e dua na yabaki.
E rauta e ciwa mai na tini na luve ni qio e ra mate ni ra bera ni toso tani mai loma ni matasawa mamatia.
O ira na qio era sa matua oti tu e walu na yabaki ka dua na mita na kedra balavu. E levu na kena veimataqali qio era yacova e rauta e rua na mita e na loma ni 12 na yabaki.
Ni ra sa veiyacovi oti, o ira na qio yalewa era rawa ni ra lesu tale ki na vanua mamatia (na vanua era a sucu kina) me ra vakasucu tale kina.
Na ivakarau ni qoli.
Ena veiyanuyanu ena Pasifika, era dau qolivi na qio ni vakayagatki kina na moto, na siwa bacani, na lawa vakaduri kei na dai.
Eso na ivakarau ni qoli makawa e vakayagataki talega me vaka mai Toga. E sega ni laukana na qio ena so na vanua ena Melanisia.
Dina ga ni oira na qio ni cakau lalai era sega soti ni rerevaki vei keda na tamata, e rawa ni ra vakarerevaki ve ira era cocoka tiko ena vanua mamatia.
Na qio taba vula era kilai e na nodra tu vakarau me kata ni ra sa rogoca nai rorogo ni moto vanataki.
O ira na qio era maroroya tu na nodra suasua ena nodra dra kei na lewedra ka solia e dua nai boi ni kakana totoka na lewedra.
Oqo e vakavuna me vakadrodroi kina na nodra dra o ira na qio se qai qolivi wale ga ka musuki na uludra kei na nodra i cegucegu ka vakasavasavataki vakavinaka sara e waitui.
Era dau qolivi vakalewe levu na qio baleta na nodra tukitukitoa ka dau vakayagataki e na suvu (shark fin soup).
E tini vakamilioni na qio era dau qolivi ena dua na yabaki ka levu na gauna na nodra tukitukitoa era sa musuki ka ra biu na kena vo.
Na mataqali vakarau oqo ka vakatokai na musu tukitukitoa (finning) e levu sara kina na kena vakamaumautaki na lewe ni qio.
Nai vakarau ni veiqaravi kei na veika ka rawa ni vakayacori
Baleta o ira na qio era vakasucuma ga e lailai sara na luvedra, na kedra iwiliwili e rawa ni qolivi sara na luvedra, na kedra iwiliwili e rawa ni qolivi sivia.
Na vakadidike ni Internatioal Union for Conservation of Nature’ (IUCN) sa kunei ni so na kena veimataqali sa voleka ni qeavu yani.
O ira na qio era tiki bibi ni bula ena veicakau baleta ni ra kauta tani na ika tauvi mate se ika malumalumu ka me ra bula tiko ga na ika bulabula ka me ra vakawa tale. Na veika e rawa ni qarava e dua na koro me baleta na maroroi ni qio era wili kina:
lVakatabui na qolivi ni qio baleta na tukitukitoa. O ira kece na qio sa qolivi me kakana me ra tuna ka vakamacai na kedra dra ka maroroi na tukitukitoa.
lTauyavutaki na vakatabui vakadua ni iqoliqoli ena veigauna leleka era dau kumukumuni kina na qio. Oqo e rawa ni ra wili kina na iqoliqoli mamatia ni bucibucini ka ra sucu kina na luve ni qio — na veivanua oqo era kila na dauqoli.
lNa tauyavutaki ni sara qio mai vei ira na saravanua. O ira na saravanua era na sauma na saravi ni qio manoa ena nodra itikotiko. E dua na qio e rawa ni kena i sau e vica wale ga na dola, ia na qio vata tikoga ko ya e rawa ni rawata mai e levu sara na udolu na dola kevaka era sarava na saravanua ni se bula tu.
lVakalawataki na ivakarau ni qoli. Dua na kena vakaraitaki me vakatabui na lawa levu vakaduri ka vivigi mai na waya vivi ka ra dau qolivi kina na qio ka vakatabui talega na vakayagataki ni waya me lili vata koto kei na bati ni siwa ka sema tiko ki na wanisiwa nailoni.
lNa qio era rawa ni ra katia na nailoni ka cavuka ka ra dro yani.