Noda bula
veicurumaki
ENA levu sara na gauna, ni dau tukuni se cavuti na bula veicurumaki, eda dau vakasamataki ira sara na noda tiko veimaliwai kei ira na wekada na Idia, o ira na kai Jaina, Rotuma, o ira mai na veiyanuyanu ena Pasivika kei ira mai na vuqa tale na vanua era sa tu oqo ena noda vanua.
Au vakabauta ni da sega ni da okati keda tiko ena “bula veicurumaki”, eda tukuna tiko. Eda nanuma tiko beka ni da kai Viti kece, eda sa tautauvata kece tu.
Ia me vaka ni da a raica na soqo mai Nayau kei Lakeba, ni so na duidui e laurai votu sara tokaga. Da taura mada na ka era tokara na wekada mai Lau ena tolodra ka’u nanuma, mai na ka au rogoca, ni yacana na tawala se gafigafi. Qai tiko na kena ibalebale.
Ena Vukelulu sa oti, e a vakayacori e dua na soqo ena neitou koro lailai e Delasui. Namalata, Tailevu. E soqo bibi vei keitou na lewe ni koro oqo, ia au vakabauta ni ra sega sara tu ga ni kila e dua na iwase levu ni neitou tikina e Namalata kei na koro tale eso keimami tiko veitikivi.
Na neitou koro e levu sara kina o keimami na lewena na Lotu Katolika. Ena Vukelulu sa oti, keitou a solevutaka kina na siga ni neimami ivakatawa vakayalo ni koro o Santo Iusitino. E kilai ena yaca vakaperetania na Saint Justin de Jacobis.
Oqo e dua na tikina bibi au nanuma me da dau vakananuma vakawasoma vei keda. O keda na kai Viti e tiko na duidui eso vei keda, ia toso ga na veika eda qarava.
Ena vica na yabaki sa oti, e a qaravi ena koro tarava, Dakuivuna, na bose vakayabaki ni Wasewase o Bau. Keitou a lako cake tu e dua na iwase ni tamata bula me keimami lai veivuke. Era Wesele ka keitou Katolika tikoga.
Na ka ga au via tukuna sa ikoya oqo. Me kua ni tarovi keda na duidui e koto ena keda maliwa. Me da gumatua ga ena kena sagai na vinaka.
EFEREMO RASELALA
Delasui, Tailevu
Rawa ni
da vutuniyau
AU sa vakabauta sara vakalevu mai na vuni yaloqu, ni da rawata talega na kawa iTaukei me da bulataka na vutuniyau.
Ni bera mada ga ya na vutuniyau oqo, au kerea vakabibi sara na veivosoti, ni’u a moce koto ga ena mataka lailai ni siga Vakarauwai na ika 5 ni Jiulai, e vakavotui walega mai vei au, ni noda itovo vakavanua, sara ga e vakavuna na noda dravudravua.
Au a raica na turaga na peresitedi, turaga bale na Tui Cakau, na veiqaraqaravi taucoko sara, na tabua, yaqona, magiti vakaturaga, n ai vakasobu/qaloqalovi, na vakamamaca, ka kece oqo, e a tuvalaki mai vakamaqosa, me mai vesuki keda tu ena dela ni noda vanua.
Au sarava na kena colati mai na isoso niu bu vei vei turaga bale na Tui Nayau me ra qalovi kina, sega ni tabua, au qai raici keda e Viti Levu, Kubuna kei Burebasaga, vakabibitaki sara tu ga na itovo vakavanua.
Au saravi Vanu Levu kei Lau oqo na vanua e rua e kune tiko kina na vutuniyau, rawa ka vakailavo, ka ra kunea toka na kena marama na bula ni rawa-ka vakailavo eso.
Io, oqo sara ga e matada, e toka qo ena kedatou qele e Viti Levu. Sa cava tu mada na qito, me mai drau sara tu na dola na icurucuru, eda se vosota ga na dravudravua, na sauma, ia, e vale era tagin a noda gone ni ra via vakabata na kedra madrai, sega na ivava vinaka ni vuli kei na veika tale eso vakaoya.
Au kerea me da sa veisereki mada mai, na ivesu ni tovo vakavanua eso, ka vuna levu tu na dravudravua.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Noda ituvatuva
vakailavo
ENA nomuni a kerea mai vei keimami me bau dua talega n ai tuvatua, oqo sara talega e dua na malumalumu levu dina.
Vei kedatou na yavusa iTaukei se kai Viti, qo sa sega sara n ani rawa. Ni sa mai matau vei keda na ibole ya “dua ga na siga ni vutuniyau — one day rich”.
E tawa tokaga ena baosi na sede. Ia vei ira na Idia, e dau votai saraga e liu na ka me maroroi ena nodra baqe (savings).
Era votai taucoko na gone, ena ilavo ni veisaumi nei Ta kei Na. Era volivoli ga vakaumauma, ka qai mai maninitaki toka.
Sa dau itavi nei Ta me volivoli mai. Nei Na, nona tuvatuva e vale ni kuro, biu mai na iwiliwili ni roti ena veleti, warai ni vakai kedatou, lewa ga na kena levu ni ka o kania, bata/sucu/ ka kece.
E dredre dina ni ra sa mai vulica voli oqo na gone, na kana mai na sitoa. Sega ni qai matau na rourou se na bele vakarakara.
E rawarawa ga na noodles. Era sa bau quruta droka ka weletaki tu mai na kena vale ni volavola ni tabana ni bula vinaka
Na noda matanitu madaga sa sega tu ni vakatulewataka vinaka na vakayagataki ilavo (sivia tu na ka e lako i tuba, surplus over-expenditure, deficit budget beka)
Ia e rawa vei ira na noda marama. Ia, na leqa levu ga nikua sa ikoya na talevoni veikauyaki kei na recharge, sa rawa ni tou kua ni kana.
Qai rawa vakacava na tuvatuvaka. Eda sa bolei
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Mosimosi ni
veivakararawataki
ME’U vakararamataki keda walega, na dau wili niusuveva totoka oqo, na noda itabe ni keda magiti na iTaukei, oya Na iLalakai, ena vuku ni vosa doudou eso, au dau vakayagataka.
Na vuna levu dina saraga, na levu ni ka rarawa au a sotavi voli mai. Me vaka na noqu a talanoataka, ke sega ni veisau na yacaqu ikarua, au na sega ni curu rawa ena vuli cakacaka e Vatukoula, vosoti tu mai na yaca, Isikeli Toroca. Na veikilai ga e rawata ya. Qo na ka e dau tukuni tu na who you know at work.
Au colata na cakacaka, e qai sogoti vei au na mai vuli, baleta ni ra sa biubiu no o ira era mai vuli torocake, rawa na ivola koroi, biu ko Vatukoula, mai kequ voli na isamu ni dawa. Dina ga ni a siro sobu yani ki Vatukoula, me’u kerei mai na iliuliu levu ni FNTC, ia sa dei ga na kabani.
Yaco mai na gauna me’u biuti Vatukoula, tau ga mai na vosa qo “either you go or I go”. Qo na ka e tukuna na kai Valagi qo ka boso vou ni construction department.
Ia, au a mai curu rawa ki na veiqaravi ni tabana ni wai, tubu talega na uwa, sega ni vakadonui me’u curu ni sa vula ko Jiulai ya. Ia sa tukia na teveli o turaga mataqali Naitini, PO, ka dreta na nona mua o Glenn Pearson mai Ositerelia ka master plan project engineer, sa curu o Isikeli Toroca, ka soli vei au na office.
Rogovaki mai na slack ni sa oti na ilavo. Au veivuke ni maninitaka na $600,000 mai na Jiulai ki na Tiseba ni 1989. Sa qai yaco na slack.
Au a se caqeti laivi ga mai vei koya ga e a besetaka me’u curu ena 1989. Gaga dina oya qai mosi.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Oti na gauna
ni vosa walega
AU kerea saka na veivosoti bibi ni’u sega ni tokona na ivakamacala ka koto ena tabana e 2 ena veva ni Moniti na ika 30 ni Jiune, 2025.
Na vosa nei Vukevuke ni Paraiminisita Manoa Kamikamica, ni sa oti na gauna ni vosa walega, ya e vakaibalebaletaka toka ni matanitu sa biuti keda, e a dau vosa walega.
Me vaka ni’u a dua na dau veiqaravi mai ena loma ni matanitu nei Sitiveni Rabuka ena gauna ni SVT (Soqosoqo ni Vakavulewa ni iTaukei) ena 1987 kina 1999, au a sa bau donuya toka mai na cakacaka oqo, vosa walega.
Au sa bau vakataroga tale tu ga mai na taro oqo: Na kila ka cava vakaivola ni veiqaravi e vale ni volavola (administration work experiences), e tiko vei ira na wekada eso, era biu tu ena vale ni volavola?
Baleta ni da vakatalai wavoki tu ga, sega na ivola me bau volai mai, esa bau drodrova sobu tu mai na tabana ni matanitu na dravudravua ni cakacaka oqo.
Au se sarava tikoga nikua. Esa mai veisau na veiliutaki, ia na iwalewali ni cakacaka e valenivolavola sa toro sobu tikoga, ni sa qai tiko tale qo o mobile, sa vusecalaki na cakacaka ena ligada. Matai ga na tabaka se tono ena misini, sarava toka ga o matada. Sa qai i vei na administration is the power base? E yavu dei ni dua na veiqaravi na vale ni volavola.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Oga sara e
rua na turaga
E RUA na turaga e rau bau ogaoga vakalevu ena gauna ni vuaviri ena 1987. Au tukuna toka qo ena veika au a bau vakaraica toka ena gauna oya.
E a taura tu mai na itutu ni veiliutaki ena wasewase e loma o Taniela Tabu, se commissioner central ena vale ni volavola liu e Nausori.
Au a qai gole yani ki na Berry Road, baleta na noqu a laucaqe mai na vanua ni noqu cakacaka, sa dabe toka e loma ya na turaga oqo, Oya sa donuya tiko na yabaki 1996 ena nona sa mai cicivaki keimami toka na lewe ni soqosoqo ni vakailesilesi vakamatanitu ena Viti Civil Servants Association.
Mai tai kadua ni ucuwai, e dabe toka mai kina o Anare Jale, oya ena vale ni volavola ni Public Service Commission. E dau rogo vinaka dina na nodrau domo ni vakayadra se veikidavaki, “sa malo kai”.
Era sa mai curu me sosomitaki keimami na caqeti laivi mai na vanua ni cakcaka. E a caramaki na gaunisala soli kina na ivola ni cegu ni’u dau mateni, dau sega ni kauwaitaka na noqu cakacaka, vakalutu cakacaka talega, yali tawa macala tu.
E rau sa mai yali voli oqo, na turaga rogo oya, Tabu kei Jale. Ia, sa 75 sara tu na pasede se sivia vei keda na iTaukei era sa tu ena itagede ni bula dravudravua.
Drau talanoa mada mai kemudrau na turaga me baleta na ka dina e gadrevi me kunei, na inaki ni vuaviri ni 1987, 2000 kei na 2006. Vei au mada, e duavata kece tiko oya.
ISIKELI NAKATO
Raiwaqa, Suva
Marautaki
dina
AU raica toka ena macawa sa oti ena iVolamata ni noda itabe e dua na iyaloyalo lekaleka. E vosa toka kina e dua na wekada mai Ra ka ratou sa vakaogai ratou tiko ena tei rokete. Au sa bau marautaka dina.
E vu ni noqu marau ni sa basika tale mai oqo e dua na wekada e rawa ni wasea na nodratou italanoa me baleta na vakayagataki qele.
Ni da sarava na iyaloyalo lekaleka oya, eda raica vinaka sara tu ga ni sa dua na iwiliwili vuni rokete esa tiko vei ratou. Eda sa na siqema rawa saraga ni ratou na wekada oya mai Ra, e ratou sa teitei ena kena itagede e kilai ena vosa vakaperetania na commercial farming.
Esa qai levu cake ga na noqu marau. Baleta ni da sa teitei me da vakana makete, ena sega walega ni dua na ka eda tea. Ena tiko na itei me volitaki, qai tiko na ka me da kania o keda eda teitei tiko.
Qai oti oya, na kakana draudrau se vegetables, e levu sara vei ira e tikoga na gauna era dau tei kina. Kena ibalebale oya, ena tiko e vica na itei me ra veilutui toka.
Ena rawa ni va toka qo. Ni oti na rokete, sa na rawa ni tiko na kiukaba, sa qai tiko na long bean, tomata, sila kei na so tale.
Na veilutui, se veicurumaki ni itei vakaoqo, e sega walega ni baleta na rawa ilavo. E lako vinaka talega kina qele. Era kaya na kena dau ka keimami vakadinadinataka na dau vakayagataki qele ni ka vinaka dina na teitei veicurumaki.
Sa totoka dina na veika eda sarava oya. Au sa nanamaki sara tikoga ena noda veva ena tabaki mai kina na kedratou italanoa.
Au sa na qai marau sara kevaka e veivakauqeti vei keda na italanoa rogorogo vinaka dina mai na baravi kei Nakorotubu e Ra ka me da sa cakacakataka sara yani.
UATE VURAVAKAVONU
Nasarawaqa, Bua