NA Vale ni Bose ni Bose Levu Vakaturaga e duri tu e Draiba, Suva, e ivakatakarakara, ka tukuna tu e dua na itukutuku me baleta na matabose cecere oqo— yavutaki ena ivalavala kei na itovo eda vakamareqeta ka via maroroya na kawa iTaukei. Ia, e tubu ka sasaga tiko me vakavotukana na lalawa vou eso e vure mai ni raici lesu ka dikevi na inaki ni kena a vakaduri taumada kei na vanua kei na ivakatagedegede ni bula eda sa tu kina nikua.
Ena noqu a curu yani ena imatai ni gauna kina vale ni bose cecere ka dokai oqo, ka veitavaki mai kina na taliva ni kauvesi kei na iukuuku tali rairai totoka eso, e tukuna mai vei au na sasaga kei na igu esa vakayacori tiko me da vakadaberi donu tale na kawa iTaukei, ka voqataka na ilakolako vou ni noda liutaki, mai na kena vakatikori tale na Bose Levu Vakaturaga ena yabaki 2023. Ni oti edua na gauna balavu ni noqu a veiqaravi voli ena taudaku kei Viti, e tarai au vakalevu sara na ika va ni bose oqo baleta ni vakataucokotaka na noqu sema tale ki na vanua ka vakadinadinataka na veika e sega ni vakacavui me baleta na kila-ka, na vuku kei na vakatulewa matau e cokonaki tu kina na vanua.
E dua na ilakolako ni veisemati
Na noqu a tu-vakacakacaka mai vanuatani mai na yabaki 1988 ki na 2022 au sega kina ni donumaka na gauna bibi ena itukutuku ni veigauna ni Matabose Levu Vakaturaga — na kena a bokoci vakalawa ena 2012, na veisavosa kei na veivolavolai e vuqa me baleta na noda dodonu na iTaukei, kei na yalo ni tawaveivakabauti ena loma ni gauna eda donumaka kei na veika eda vakamareqeta ka via maroroya. Ena noqu a tiko ena BLV ena yanuyanu turaga e Bau ena yabaki 2023, au a oka tu beka me vaka e dua e gole mai taudaku: e dua na gone vakaturaga ka suka tiko mai ka vakaiyaragitaki tu ena rai e raraba ka okati vuravura kece, ia e cavuka tu na nona isema kina yavavala kei na rorogo ni veimaliwai ena noda veidelaniyavu vakaturaga.
Ni mai cava e va na bose, e veisautaka na noqu rai na kauwai, na veivakaturagataki ka vakauasivi na kena vakabibitaki na neimami tiko. Ena sota e Bau, au a vulica me’u vakarorogo— kina talei ni veivakaturagataki, na ituvatuva vakavanua e sega ni vakacavui, kei na ibalebale titobu ni vosa kece e a tau. Ena bose ka se qai vakanadakui oqo, au raica tale kina na veisau. Au raica ni’u kauwaitaki; au raica ni veivosaki kece e vakayacori e a vakayacori ena vakanananu kei na duavata me rawati kina na tubu kei na toso ni kawa iTaukei. Me vaka era a veivakananumi kina vakavica na iliuliu ni matabose, Ratu Viliame Seruvakula: “Na leqa e sega ni na qai la’ki cegu.” Na veivosaki kece e a vakabibitaki kina na inaki keimami a duavata kina.
Kaci na Roko Tui Dreketi
Na dola ni Vale ni Bose mai vua na marama bale na Roko Tui Dreketi, Ro Teimumu, e a dua na ivakaraitaki vinaka ni veiliutaki. Na nodra vosa— e oka kina na kena rokovi na veika eda sa vakanadakuya kei na ituavatuva matau ni kena wali na lega e tu e matada — e a vakadavora donu na yavu veivosaki ena siga e rua. Era a vakaraitaka ni “Bose Levu Vakaturaga e sega ni dua na ituvatuva ni matanitu se ituvatuva ni kawa iTaukei e bula wale tu ga, ia e dua na kabasi.” Na nodra vosa e veivuke ena kena vakatitobutaki na rai ena veiulutaga eso au vakadinata ka’u dauvolavola kina ena niusiveva kei na iVolamata: na bibi kei na tudei ni Bose Levu Vakaturaga e tiko ena noda biuta na veika sa sivi, ka me vakadavori donu na nodra itavi na lewe ni bose me ikawakawa ena maliwa ni noda tatadra na iTaukei kei na vakabauta vakapolitiki ni duidui kawatamata e Viti nikua kei na veisiga ni mataka.
‘O ira na dauvosa ka vakalelewataka tu na BLV era tukuna ni itavi ga era qarava tu na noda turaga ena gauna oqo sa ikoya na nodra tiko me veivuke ena kena wali na leqa se na veiba ni qele ka vakakina na qaravi ni veika vakavanua vakaitaukei e dau vakayacori. Ia, me vaka au daututaka ena noqu volavola, na kaukauwa levu e taukena na Bose Levu Vakaturaga e tiko ena nona rawa me raica me maroroi ka da marautaka na iTaukei na veika eda vakabauta ka vakamareqeta. Na Bose Levu Vakaturaga e vanua ni mamaroroi kei na tuvatuva-ka — maroroi kina vakamatau na veika vakavanua e bibi ena noda bula na iTaukei, ka vakarautaki talega kina na ituvatuva eso me da toso ka tubu vata kina. Na kaukauwa kei na itavi e rua oqo era a vakayadrati kina na lewe ni BLV.
Vakatulewa e vica e vakacokotaka e dua na itabatamata
E tolu na iulutaga ni veivosaki e a tau kina na vakatulewa au nanuma me’u vakabibitaka. E vakabauti ni na veivuke ena kena yadravi ka semati na ikawakawa ka vakadinadinataki ni cavuka tiko ena noda bula ni veiwekani na duidui kawatamata e Viti:
1. Qele kei na veika ena kauta mai: Vakavoui ni Vola ni Kawa Bula (VKB)
E dodonu me sa vakayacori e dua na vakadidike me baleta na veiqaravi raraba ni valenivolavola ni Veitarogi Vanua kei na i Qoliqoli, ka sa 119 na yabaki na kena cici voli mai. Na itukutuku a maroroi kina esa vakavurea na nuiqawaqawa kei na lomatarotaro — na veiba eso me baleta na nodra dodonu na vasu, na iyalayala ni qele, kei na nodra vakuwai na iTaukei era tu ena vanua ni cakacaka. Na kena vakacurumi me maroroi ena monalivaliva na itukutuku kece e tiko ena i Vola ni Kawa Bula e sega walega ni dua na ituvatuva e matau; e veivuke vakalevu ena kena maroroi na noda dodonu. Me vaka era a vakaraitaka e dua na itokani lewe ni bose: “Ni sa sega ni tiko na yacamu ena ivola, e sega ni na rogoci na domomu.” Na kena vakasirovi sobu se wasewasei na veiqaravi ni tabana ni Veitarogi Vanua kei na i Qoliqoli, ka vakakina na nodra vakacakacakataki na itabagone me ra liutaka na veimatatimi eso ni vasokumuni itukutuku, ena veivuke sara vakalevu ena kena vakasotarivata na lawa eso e sega ni volai ka da tatakube tu kina na iTaukei, kei na dina ni gauna oqo.
2. Nodra vakaitavitaki na itabagone: E dua na veisau e gadreva na matabose
Na vakarabailevutaki ni veiqaravi ni valenivolavola ni Bose Levu Vakaturaga e ivakaraitaki ni vakanananu ni matabose me gole tani mai na so na ivalavala ni veiqaravi edau vakayacori tu ka gadrevi kina na veisau. Na nodra vakasaqarai ka vakacakacakataki na itabagone iTaukei ka ra buta vinaka tu ena veika vakalawa, na veika vakailavo, kei na kila-ka ena mona livaliva, e vakayagataka tiko kina na BLV na nona iyau me baleta na bula raraba ni kawa iTaukei nikua kei na nodra vakarautaki na iTaukei ena itabatamata e tarava — me vakayagataki na vatavata ni veiqaravi eso ena mona livaliva ena kena vakaleleci eso na itukutuku vei keda na iTaukei.
Na ituvatuva oqo e tokona e dua na ivakarau ka’u daututaka, oya “me matataki na veitabatamata kece ena veitalanoa kece e dauvakayacori”. Me ra tiko na itabaqase se matua me ra ikabasi ni tosotoso, ka ra tiko na itabagone me ra vakavurea mai eso na vakasama vou. E dua na vakatutu au raica ni veivakauqeti: e dua na porokaramu ni Bose Levu Vakaturaga ena mona livaliva ka ra a vakamacala tiko kina e vica na isausauvou ni vanua, na kena laurai vakamatailalai ka vakatitobu na veika rabailevu era a duavata kina na lewe ni matabose vakaturaga, ka me volaitukutukutaki ena vosa vakaitaukei kei na vosa vakavavalagi.
3. Veisau ni Yavu ni Vakavulewa: Me lesu kina ituvatuva taumada
Na nodra duavata na lewe ni matabose vakaturaga me dikevi lesu na Yavu ni Vakavulewa ni noda matanitu ka vakalawataki ena 2013 e a dua na gauna bibi ena bose e Draiba. Me vaka era a vakaraitaka na iliuliu ni matabose, Ratu Viliame, na kena biligi sobu na dodonu ni kawa iTaukei ena Yavu ni Vakavulewa, e vakataotaka na noda toso — e dua na rai au kaburaka tiko ena noqu sa mai tiko oqo. Au a sa vakacavuya oti ena dua na noqu volavola, ni Yavu ni Vakavulewa e sega ni vakarorogo kina domo ni vanua e vaka e dua na takia e sega na kena laca; e veiciriyaki tu ka sega ni macala na vanua e gole tiko kina. E tiko na veika vakalawa me lakocurumi, ia, na veika era a sa duavata kina na lewe ni matabose vakaturaga e tukuna tiko e dua na ituvatuva levu: me vakayagataki na kaukauwa ni matabose me veisautaka na nodra rai na lewenivanua.
Lewa matau: Na itukutuku ena loma ni vakadirorogo
Na titobu ni nodra rai na turaga me baleta na veika e tara tu na noda vanua e a basika matanavotu ena bose e Draiba, vakauasivi ena gauna era a kumukumuni kina vaka lewe ni matanitu-vanua. Ena neitou dabevata na lewe ni matanitu-vanua o Burebasaga, e a rogo vakamatata na domodra na turaga ni vanua ka ra dau galu ka vakarorogo tu ga ena veibose vakaoqo. E dua vei ira na turaga bale, ena nodra ivakamacala ena i ulutaga ni wainimate gaga ni veivakamatenitaki era a vosa ena dua na ivakatagedegede e vakamalaca kina e dua e vakaivola ena dikevi ni mateveitauvi eso e tarai vuravura tu. E vakaoqo e dua na nodra mala ni vosa: “Era sega ni yali tu na noda itabagone; E sega ga ni ra vakadeitaki. Me yavutaki vinaka ga na iwalewale ni nodra vakasalataki, ena qai vinaka na veika e tarava mai.” E dua tale na vakatutu me cakacakavata na valenivolavola ni BLV kei na veivanua, bisinisi se kabani ni mona livaliva me duri eso na itikotiko se ivakavakacegu, me ra vakacokotaki ka qaravi kina na itabagone era sisi tu — oqo e dua na vakasama au sa tuvana tu me’u valataka, ka veivuke kina.
Na veisau vakasama e vakayacori ena loma ni bose e cokotavata na ivalavala vakaturaga au vakatoka tiko me “lewa matau e sega ni rogo” — na kaukauwa levu e tiko vakatabakidua ga vei ira na lewe ni BLV me ra dauvosota vakadede, me ra raica vakavinaka ni bera ni ra vakatulewa ena veika e yaco tiko, ka me ra toso ka cakacaka ena kena gauna donu. Ni vakatautauvatataki kei na vakatasuasua eso e caka tu ena noda vale ni Bose Lawa, na nodra veitalanoa kei na veisau vakasama na noda turaga bale ena loma ni Bose Levu Vakaturaga e vakaliuca na duavata, mai na veicoqacoqa ena vuku ni duidui vakasama.
Dua na cici balavu, sega ni lekaleka
Na vakasama ni veitaucici balavu e dau voqa vakatitobu sara vei au. Ena vuravura eda tiko kina oqo ka gadrevi ka tagicaki kina na kena iwali na leqa e tarai keda tu, na toso ni veiqaravi se cakacaka ni BLV, ka vakamalua tu beka na kena irairai, au sega ni vakabekataka ni votivoti tiko vei so. Ia, me vaka au a tukuna ena dua na bose: “E sega ni rawa ni da vakusakusataka na ilakolako ni noda sasaga me maroroi na noda itovo.” Au nanuma kina e dua na nodra mala ni vosa na turaga talai sa bale, Ratu Sukuna, me da “vakusakusa vakamalua”.
Na porokaramu ni vuli me ra vakarautaki ka vakaiyaragitaki kina na isausauvou ni noda vanua, me sotavi kina na veika e tara na veiliutaki ena gauna ni dredre, e ivakaraitaki ni tuvatuva raiyawa ni matabose. Ni oti e 16 na yabaki ni noda cici tu mai, ka yalani tu kina na veika eda vakatututaka se cakava ena vuku ni kawa iTaukei, eda sa tara cake tale tiko oqo na yavudei ni noda bula, e dua na ituvatuva e dodonu me da tokona ka cakacakavata kina.
Na vale – noda cina
Na nodra itukutuku na gone turaga bale na Tui Cakau ka Peresitedi ni noda matanitu, Ratu Naiqama Lalabalavu, ena nodra sogota na bose, era a veivakananumi ni gadreva na matabose vakaturaga na veituberi ni Yalo Tabu, ka’u vakabauta ni da duavata, ka vakavinavinaka kina vakalevu. Na Vale ni Bose vou, ka sosomitaka na kena ka a duri taumada, ka a kamayavu, e umanavata na rua na ivakarau ni bula raraba eda coko kina na iTaukei: na bera ni kena dauvakavotukana na veika eda tuvatuva-ka kina kei na kena ganiti me da salavata tiko kei na toso kei na veisau e yaco tiko e vuravura.
Ena noqu biubiu mai Suva ni cava na bose, e a voqa vei au na nodra vosa na gone marama: “Vakadonui, vakadonui, ka na yaco.” Na cadra vou ni Bose Levu Vakaturaga e sega ni vakaraitaki ni qaqa, ka sega talega ni dodonu me da mai tiko vakacegu kina: Oqo e ivakatakilakila ni noda yalayala — me da doka na veigauna sa sivi ka me kua ni da vesuki kina, me da tu ena yatu e liu ni veiqaravi, ka me ra na raica na luveda ni ologi tu na nodra veisiga ni mataka ena veika era duavata kina na lewe ni matabose vakaturaga.
Tini ni itukutuku
Kivei kemuni na taroga tiko na isema se na bibi ni itavi e qarava na BLV, au sureti kemuni mo ni vakasamataka oqo: na vuku kei na vakatulewa matau era ukucavutaki tu kina na noda turaga bale e veivuke sara vakalevu ena noda lakocuruma na kawa iTaukei na veiveisau kei na bolebole e kolotaka tiko mai ko vuravura. Me vaka na waqa e soko tiko ena dua na wasawasa voravora, na BLV ena va’golei keda donu tiko, ena kena vakasotarivata na kila-ka e vakadewataki mai vei ira na tubuda kei na bolebole eso eda sotakaya tu ena gauna oqo. Ena sega beka ni laurai e matanavotu na kena ivakavotukana, ia na kena revurevu ena vakilai ena keda maliwa na duidui matatamata e Viti.
Vei au, au na qarava tikoga na itavi e dodonu me qaravi, ka tiko kina na dredre kei na bolebole — au okata ni’u kalougata ni’u cokonaki tu ena kila-ka ni veika e tarai vuravura tu ena gauna oqo, au sucu turaga — au vakadinata ni noda itovo kei na sasaga ni toso ki liu, me vaka na isa ni Vale ni Bose, e kaukauwa cake ni rau talivata.
n Na vei rai eso e koto ena loma ni tukutuku oqo e nei Ro Naulu Mataitini, na turaga Vunivalu e Rewa, ka sega ni nona na Na iLalakai.
n Ena dua tale na itukutuku mai vua na turaga Vunivalu e Rewa ena macawa ka tu mai.
