Na nodra yaco mai na daukaulotu Vakarisito era bolea na nodra lotu na iTaukei ena gauna oya. E rau a vakatakila na Lotu Wesele o William Cross kei David Cargill mai na British Wesleyan Missionary Society (WMS) ena baravi kei Lakeba ena ika 12 ni Okotova 1835. Na London Missionary Society (LMS) kei na WMS e tiko e dua na veidindinaati ni LMS ena vakalotutaki Samoa ka na vakalotutaki Toga kei Viti na WMS.
A lako mai na WMS ki Viti me vunautaka na Kosipeli ka wasea na vuli ka kauta talega mai na veiqaravi vakavuniwai. Sega ni dede, a liutaka na cakacaka ni kaulotu mai Viwa o Talatala John Hunt mai na WMS. Na cakacaka gugumatua oqo e Viwa a vakavuna na nodrau vakauta e rua na qasenivuli e kea ki Levuka ena 1842.
A ciqomi rau na daukaulotu o Tui Levuka ena Seviteba ni 1841, ia a sega ni vakarau me saumaki mai baleta ni a rokovi Cakobau ena nona taura na imatai ni ikalawa. Oqo na imatai ni ilawalawa daukaulotu me ra yavala e Levuka e dina ga ni ra a tiko e kea na kai Iurope me tekivu mai na veiyabaki ni 1820.
E sega ni tarova na nodra lako mai na qasenivuli ni vanua o Talatala Hunt ena nona sikovi ira na tamata vulavula se white settlers’ era vakaitikotiko e kea. Dina ga ni a cakacaka o Hunt vei ira na kai vanua oya, e dau veisiko vakawasoma e Levuka me liutaka na lotu Vakavalagi vei ira na vakaitikotiko ena vanua oya kei na nodra matavuvale. Ni lesu i Viwa, a kauti ira vata kei koya na luvedra na tamata vulavula me ra veivakavulici.
Ena 1844 a vakasaurarataki ira na tamata vulavula ka ra vakaitikotiko mai Levuka o Cakobau baleta nira semati vata kei Charles Pickering koya a vakaitavi ena ivalu vei rau o Rewa kei Bau. Era vakasaurarataki na vulavula me ra tiko vakavesu e Solevu, Bua mai Vanualevu.
A nanumi ira o Cakobau rauta toka ena 1849 baleta ni vaka ni sa nanuma vakalevu na nodra veivoli (trading). Ni ra lesu i Levuka ena 1849, era qai kila na gagadre ni vuli baleta ni ra a tauyavutaka taumada na daukaulotu na vuli ki Viti, era a volavola na vakaitikotiko ki na WMS mai Lodoni ka kerea e dua na italatala-qasenivuli me tomana tikoga na nona vakavulici ira me vaka ni a sa mai leqa o Hunt ena 1848.
Ena gauna oqo a yaco mai o Talatala Joseph Waterhouse ena 1851 me tomani tiko na kena vakatetei ka dolava e dua na koronivuli vei ira na vakaitikotiko yago vulavula. Ena vuku ni nodrau kerekere, a yaco yani o John Binner mai Igiladi ena 1852 me tomani na cakacaka nei Waterhouse.
Ena Me ni 1850 era a sikovi Levuka na qasenivuli taukei mai Viwa. Na nona yaco yani ki Levuka o Waterhouse a vakavuna na nona saumaki mai na Tui Levuka. A biuta laivi na nona sokalou makawa qai soli koya vua na Kalou ka ra a vakatakila na daukaulotu.
A solia ena lomasoli o Tui Levuka na nona bula kei na iyau ki na lotu. Ena nona koro o Levuka Vakaviti, e a vakatarai ira na daukaulotu o Tui Levuka me ra vunau ena nona itikotiko. A solia e dua na tiki ni qele mai Nakorovou na vanua e tiko kina na nona lovo ni bokola me tara kina e dua na valenilotu me ra qarava kina na nona tamata na Kalou o Jiova. A tara na valenilotu oqo ena 1869.
A kerea o Tui Levuka e dua na daukaulotu ni Wesele me mai vakaitikitiko vata kei ira ka solia ena yalodina e dua na tiki ni qele ena dela ni 199 na icabecabe, me tara e dua na nodra itikotiko na daukaulotu vaka-Wesele.
E vakaitikotiko mada e liu ena vale oqo o Waterhouse, sa qai muri o Binner. Sa ra qai tawana na vale oqo na vei talatala ka ra a lesi ki na Wasewase o Lomaiviti ena veidigitaki ni Lotu Wesele ena yabaki veitaravi. Na kena sega ni maroroi vinaka e vakavuna na kena mai ca.
Ko Talatala Inosi Vatucicila, ka a veiqaravi vaka iTalatala Qase ena gauna oya, a talaraka sobu sara ena 1975 ka vakaisosomitaki ena dua na vale rawarawa ka lailai, ka tara na daucakacaka vaka lotu e Ositerelia. Nikua, ni da cabe cake tiko ena 199 na Delana ni Kaulotu, eda se raica tiko ga na yavu ni Binner House.
O Binner e dua na tamata toso ka qaqa ena nona cakacaka vaka qasenivuli ni italatala. A volia e dua na tiki ni qele ena 1862 ka tara kina na imatai ni valenilotu ni Wesele ka vakavuloa se buturara kau. E kilai ena gauna oya me Valenilotu ni Wesley, sa vakatokai toka ena gauna oqo me o Navoka. O David Whippy, e dua na kai Mereke mai na vanua ka volekati Boston ka dua vei ira na imatai ni vakaitikotiko vulavula me yaco yani ki Levuka ena 1820 vakacaca, a solia e dua na cau levu ki na tara ni valenilotu.
Mai na gauna a tara kina na valenilotu me yacova na 1940, sai koya duadua ga na valenilotu e Viti ka dau cabora na lotu Vakavalagi. E tomani tiko na veiqaravi ena vosa Vakavalagi, e dina ga ni dau veisemati o Viti.
E sega ni rawarawa na bula vei Binner ena ivakatekivu baleta nira sega ni saumi koya na itubutubu ni nona gonevuli va Iurope. E vakaitavitaki koya ena bisinisi lailai me rawa kina ni bula na nona matavuvale. E muri, era sa tekivu vakalewai koya na itokani vakadaukaulotu baleta ni tukuna ni a voroka na lawa ni Komiti ni Kaulotu.
Sa toso sara o Binner me voli qele e Levuka, kauta cake ki na Mission Hill ka donuya na Levuka Vakaviti Creek. A volia e rua na yanuyanu lalai, oka kina o Makogai (ka a tiko kina na valenibula ni vukavuka ka sa tawana tiko oqo na Tabacakacaka ni Teitei, me baleta na teitei ni sipi kei na Tabacakacaka ni Qoli). A volia e rua na waqa vakalaca, na yacadrau na Rose kei Shamrock, ka sa tubu vakalevu sara na nona veivoli.
A volavola vua na vunivola ni daukaulotu mai Ositerelia, “Au nuitaka ni ko na sega ni tavoca tiko ki na bisinisi baleta ni’u talatalaa ka ni na yaga vei iko.” E kaya na iVolatabu, “Sa sega ni rawa vua na tamata me qarava e rua na turaga”. E ratou leqataka na Komiti ni Kaulotu ni, ena nona vakaitavi ena veiqaravi vakabisinisi, a ivakaraitaki ca kina o Binner vei ira e veiqaravi tiko vei ira. E leqataka na Tui Levuka ni na volia kece na nona qele o Binner.
Ena 1838 a lako mai Viti e dua na daukaulotu ka a veivakauqeti vei ira na lewenivanua vulavula mai Levuka ena veiyabaki bibi ni bera ni soli ko Viti ki Peretania, a ripotetaka vua na vunivola ni Komiti ni Kaulotu ni a tukuna vei Binner me digitaka e dua vei rau, na nona veiqaravi vakabisinisi se na nona cakacaka vakalotu.
Sa tubu cake na iyau nei Binner ena nona rawaka vaka ilavo, ka sa nakita me vakacegu ga vakavinaka. Ia ni bera ni marautaka na vua ni nona cakacaka, a mate ena 1863. A solia na marama watidra na nona qele taucoko ki na tabana ni kaulotu vaka Wesele, ka se kilai tu ga nikua me Binner Estate.
Era wasewasei na vei valenilotu ena vei tabacakacaka. Me yacova na mua ni 1906, na iwiliwili e vakatokai na Ovalau e okati ga kina na yanuyanu o Ovalau. Era wili ena Tabacakacaka o Bau na yanuyanu tale eso na yasana o Lomaiviti, oya o Nairai, Koro, Batiki, Gau, Moturiki, kei Makogai.
Ni oti na 1906, a curu na veiyanuyanu tale eso e Lomaiviti ena Tabacakacaka o Ovalau qai vakatokai me Wasewase o Lomaiviti. O ira na italatala mai Iurope ena Vale ni Kaulotu e Delana era a vakaitavi ena nodra qaravi na ilawalawa mai Lomaiviti.
E tiko e dua na nodrau waqa ni kaulotu na yacana na John Wesley kavetanitaka o Ravu, e dua na turaga ni Lau. A gole na waqa oqo ki Lomaiviti me rawa kina vua na italatala me sikova na yanuyanu taucoko me baleta na nona itavi vaka italatala. A vakacacani na waqa oqo ena dua na cagilaba ena baravi ena yasayasa vaka-Navoka.
A sega ni tara e dua tale na waqa na lotu, ia a nodrau na kalougata me rau lako ena waqa na Morris Hedstrom kei Burns Philp ka tomana tiko na veiqaravi ena yatu Lomaiviti ena usa copra.
Ni toso tiko na yabaki sa toso talega tikoga na dredre ena cakacaka vakaitalatala ena Wasewase o Lomaiviti. A tiko na iliuliu ena Delana Mission Hill ena vica na vula ena veiyanuyanu e tautuba ka vakavuna na nodra wawa tu na tamata e Ovalau.
Ena gauna ni Koniferedi ni Lotu Wesele ena 1974, eratou a laveta cake kina na lewenivanua mai Gau, Koro, Batiki, kei Nairai na kena me sa tokitaki na ilesilesi vaka italatala qase e Gau. Ena 1975 na va na yanuyanu oqo era sa tawasei ratou tani mai ena Wasewase o Lomaiviti ka tauyavutaka e dua na wasewase vou ka vakatokai me ko Lomaiviti e Cake.
Era sega ni kunea na lewe ni yanuyanu o Koro na rawarawa ni veitosoyaki ena veiyanuyanu tale eso, ka ra kerea kina ena koniferedi ena 1991 me sa dua ga na nodratou iwasewase.
