E dua na itovo vakavanua e liu e Viti ena nodra dau qia na gone era yalewa ena nodra sa yacova yani na taba ni bula vaka-goneyalewa ka me ra sa rawa ni vakawati.
Oya na veika e vakaraitaka ko Joana Monolagi e dua na marama ni Serua Yanuyanu ka sa vakaitikotiko tudei tu mai Niu Siladi.
“Ena gauna e liu e dau vakayacori na veiqia vei ira na noda goneyalewa ni sa laurai na veisau ni yago ena nodra sa tekivu tubu cake na nodra yabaki me ra goneyalewa mai,” e kaya o Monolagi.
E tukuna o Monolagi ni kena dau vakayacori na veiqia vei ira na noda goneyalewa e rui bibi na kena vakasama ena vuku ni nodra maroroi na yagodra ena gauna esa takali kina me rawa ni ra kakua ni tavatavalaki.
“E dau qia na yagodra e liu kei na yagodra i muri. Oti na veiqia era sa qai solevutaki, ka ra vakaisulutaki ka ni taumada era dau sega ni vakaisulu,” e kaya na marama vasu ni Nananu qo.
E kaya ena nodratou vakadidike e tikoga ko ira na kena dau era dau vakayacora na veiqia vei ira na goneyalewa.
“Ko ira na dauveiqia era digitaki ga na marama ka ni ra na veiqia vei ira na goneyalewa. Na goneyalewa e qia e tiko na nodra yabaki ni bula ena 12 ki na 15,” e kaya o Monolagi.
E tomana ena nona itukutuku na marama ni Serua qo ni ko ira na goneyalewa sucu turaga ena qai dau vakatau ga vei ira na gauna era via qia kina.
E vakaraitaka ko Dr Tarisi Vunidilo e dua vei ratou na marama iTaukei ka ra vakadidike tiko mai valagi me baleta na nodra qia na marama ni ena so na vanua me vakataka na yasana o Ra ni laurai ena nodratou vakadidike ni donuya na 1800 era se veiqia.
“Na noqu isa ena gauna esa yabaki 10 kina e kaya ni gauna era dau sisili kina ena bati ni uciwai mai Namosi, e dau saravi ira na marama ni Namosi ni ra dau savasava tu era vakalili sucu tu e qai dau laurai na dakudra ni ra qia tu. Oya e Namosi koro ka se nanuma tiko na kedra italanoa,” e kaya o Vunidilo.
“Na noqu rai ena gauna esa vakatabui kina na veiqia ena veiyanuyanu ena vuku ni sa cabe mai na lotu ka ra sa mai tarova na ivakarau ni tovo qo, ko ira na wekada ena loma ni vanua era sa maroroya vinaka voli ga na noda ivakarau ena veiqia ena gauna oya,” e kaya. E tukuna o Vunidilo ni matata vinaka tiko ena gauna e liu era dau qia ga na marama ka sega ni dauqia na turaga.
“Na veiqia e vakayacori vei ira na noda marama e vakaibalebale ka matau ni tiko dina na kena inaki. Na kena sa caka tu ena gauna qo esa caka tu ga yani me i vakananumi beka ni dua na nodra itokani se yaca ni koronivuli kei na vuqa tale na kena vakasama,” e kaya o Vunidilo.
E kaya ni i boro se na iqi ni qia ena gauna e liu era dau vakayagataka na kubou ni buka oya ena ka eratou a vakadikeva rawa na daunivakadidike oqo mai Niu Siladi.
“Na veiqia talega e vakayacori ena loma ni siga ka ni gadrevi vakalevu kina na rarama. Na veiqia e tiko na kena bure ka dau vakayacori kina ka tiko sara vakatikitiki ena sauka ni koro se e loma ni veikau,” e kaya o Vunidilo.
E tukuna o Vunidilo ena gauna e liu e tiko na nodra bure na cauravou ka vakatokai na bure ni sa, ia e tiko talega na nodra bure na goneyalewa e bure ni veiqia.
“Na vuna e tiko sara kina i loma ni veikau na bure ni veiqia ka ni tiko na kena tabu ka rui mosimosi talega na kena vakayacori na veiqia,” e kaya o Vunidilo.
E kaya ni veiqia e taura ni dua kina rua sara na macawa na veiqia. Eso na veiqia e rawa ni vakavula sara me na qai oti na veiqia ka na vakatau tikoga ena nodra vosota na goneyalewa era qia tiko.
“Ni eso vei ira na noda goneyalewa era sega ni taura rawa na mosi ni veiqia ka rawa ni cegu vakalailai me mavu na mawe ni qia ni bera ni qai tomani tale,” e kaya o Vunidilo.
E tukuna o Monolagi ena nodratou a lako mai na 2015 e a taura rawa na i tukutuku ni veiqia ni rau a tiko voli ena cakau mai Utulei mai Vanua Levu e rua na marama ni Viti, ka mani ua mai na vanua ka qai rau ciri taki ka la’ki kasa sara ki Samoa.
“Rau a mani la’ki takasa mai kea ka ra mani raici rau na turaga ni Samoa ni qia kece tu na yagodrau ka lako vata na kedrau i rairai totoka,” e kaya o Monolagi.
E rau mani vakayacana talega e dua na vanua mai Samoa me ko Utulei ko i rau na goneyalewa ni Viti qo ena nodrau sa la’ki tiko mai kea.
“Na veiqia e duidui na nodra qia na goneyalewa sucu turaga mai vei ira na lewenivanua raraba,” e kaya o Monolagi.
E tukuna o Vunidilo ni kena vakayagataki na daku ni vonu vei ira na goneyalewa sucu turaga, ia na voto ni moli e vakayagataki vei ira na goneyalewa era lewenivanua.
“Ke sa vakaoya na duidui ni bati ni qia e vakayagataki sa qai vakacava nai rairai vinaka ni mata ni qia vei ira era sucu turaga mai vei ira na goneyalewa tawavanua,” e kaya o Vunidilo.
E tukuna o Vunidilo ni vakabauta ga e tiko vei ira na noda qase e liu ni vuna levu me ra dau qia na goneyalewa, oya ena gauna me ra mate kina ni ra laurai ni qia tu na yagodra ena sega ni dua na ka e na vakayacori vei ira.
Ia, ni dua e sega ni qia ena tavatavalaki na yagodra ena vuravura ni yalo. Oya na vuna ena gauna makawa ni dua na yalewa e sega ni qia, ena gauna esa leqa kina, era na dau kauta mai na qilaiso ka volavolai na yagodra ena vuku ni vakabauta oya ena kena taqomaki na yagodra ia e i vakaraitaki talega ni rairai vinaka.
“Ni levu na yalewa era dau dro tu ka ra bese na qia ni ka mosimosi na kena vakayacori na i tovo vakavanua qo,” e kaya o Vunidilo.
Ia, ena gauna oya ni dua e sega ni qia ena sega ni vakawati, ni dua e qia esa na kilai ni sa na voleka ni vakawati me vaka na nodra vakabauta ena gauna oya ni ra sa donuya yani na bula vakagoneyalewa.
“Ena Pasivika ena gauna makawa era sa qia ruarua na yalewa kei na tagane, ia e Viti era dau qia ga na marama, ia e Papua Niu Kini era dau qia saraga na marama,” e kaya o Vunidilo.
“Nai naki levu ga ni neitou vakadidike qo na kena vakabulabulataki ka semati lesu tale na noda i vakarau nai Taukei ena kena vakanananutaki na veika dina,” e kaya o Vunidilo.
E kaya ni tiko nai vakadinadina ni bula vinaka tiko eso na yaca ni vanua ka ra vakaraitaka tiko na veiqia oya ena koro mai Wainibuka o Naqia kei na koro o Kia mai Vanua Levu e vakatokai ka vakaibalebaletaki tiko ena veiqia.
“Me vakaraitaki ga vei ira na noda goneyalewa ena gauna qo me ra kila ni dua na gauna era a dau vakayacori na veiqia vei ira na goneyalewa ena vuku ni veika dina,” e kaya o Vunidilo.
E tukuna o Vunidilo na gauna mai yali kina na veiqia oya ena kena cabe mai Viti na Lotu ena 1800 vakacaca ena nodra sa tukuna na daukaulotu ni tabu na veiqia. Ia e vakaraitaka ko Sepeti Matararaba e dua vei ratou na dauveiqaravi ena vale ni yaya maroroi ni veiqia e nei Viti.
“E sega ni nei Samoa, Maori, e nei Viti. Au a vakadeitaka na veiqia e a tekivu ga yani i Viti ka ratou qai kila na kena i cakacaka na wekada mai Samoa,” e kaya o Matararaba..
E dua na i vola e yacana na Domodomo ka tukuni tu kina na i talanoa ni veiqia e Viti.
Ena i tukutuku makawa talega ni veiqia ena koro o Kia se ko Qia e tiko saraga na qara ka ra dau veiqia kina na marama mai kea ena gauna e liu. Ia, ena i tukutuku ni veiqia mai Samoa era a vakabauta mai kea ni rua na marama ni Viti ko Taema kei Tilafaiga e rau a la’ki vakatekivuna mai kea na veiqia ni bera ni qai cabe yani ki Samoa na lotu ena 1830.
