E soli bula me sa lotu na turaga na Tui Nayau ena Okotova ni 1849, ka imatai o koya vei ira na turaga bale kei Viti me lotu. E vakaraitaka vakamatata sara na veika e koto vakavolivolita na nona lotu na turaga oqo, na veika era a sotava voli na daukalotu ni Lotu Vakarisito. Ena 1846, era a tekivu lotu kina eso mai na vale levu mai Lakeba: e dua vei iratou na luvei Tui Nayau yalewa ka yacana o Lakai, kei Vuetasau na luvei Roko Malani.
Na turaga oqo, o Roko Malani, e a sureti iratou na qasenivuli mai Tahiti me ratou lako yani ki Lakeba ena 1830. E a sega soti ni vakabauti sara na veisau o ya nei Vuetasau, ka vakatalega kina na veisau ne i Mara Kapaiwai (e makubui Banuve, na Vunivalu mai Bau, o Mara, ka taci Ratu Cakobau). E vasu levu ki Lakeba o Mara, ka tukuni ni turaga yalodredre. E nanumi ni dau cudrucudru baleta ni qatia na i tutu vakaqase ne i Cakobau ka ni sega ni dau dua na kena ivota vakaturaga mai Bau. E a tu talega na nona cati ira na Toga ka ra tiko mai Lakeba baleta ni ra tarova na nona dau vakayagataka e kea na nona kaukauwa vaka-vasulevu.
A soqona vata o Mara e dua na mataivalu levu ena Okotova 1849, ka levu ga vei ira na lewe ni mataivalu era gole mai Moala. A kaci ivalu o Mara baleta ni a sega ni veiriti kei ira na Toga, ka tukuni talega ni a sega ni soli vua na marama ni Lakeba ka domona voli, ka yacana o Sivoki. A kaya o Tui Nayau me sa na lotu ni sa rogoca mai Lakeba na itukutuku ni sa soko tiko yani na mataivalu nei Ratu Mara. Era a tokona na lotu nei Tui Nayau na Toga mai Lakeba, ka ra kaya ni ra na tu vata kei koya ke sa na yaco dina na ivalu. Sa mani viri sara na bai ena matasawa mai Tubou.
Ena ika 19 ni Okotova 1849, a caka kina e dua na soqo mai Tubou, ka rau cuva ka lotu kina na Tui Nayau kei na dua tale vei ira na turaga mai Tubou. Ia, e dina ni sa tiko na vu ni veisau o ya, e a sa dau tukutukuna voli vei iratou na daukaulotu o Tui Nayau ni na yaco dina ga na gauna ena veisau kina ka sa na lotu. E a vinakata sara vakalevu o koya me taqomaki na veika e kilai tani kina ni turaga bale, ka laurai ni ciqoma vinaka na ka oqo o Lyth ka ni a tukuna vei ira na i vakavuvuli ni Lotu Wesele me ra dau vakadeitaka vei ira na lewenilotu ni dodonu me ra dau tokona na nodra turaga.
Ratou a vakauqeti Tui Nayau na daukaulotu me sa dua ga na watina ni vakamau, ia a sega ni via rogoca o koya na i vakasala o ya. E kaya kina vakaoqo o Lyth: “O ira na turaga e dau levu na watidra, ka laurai ni ra vei vakavutuniyautaki na marama”. Na lawa ni Lotu Wesele e Viti ena gauna oya e vakatara me sa wili me lotu e dua e sa vakatutusa ia e se levu voli ga na watina. Ia, ena qai rawa ga ni papitaiso me sa lotu dina ka lewe ni Lotu Wesele kevaka e sa vakalotutaki na nona vakamau.
Sa ra vakavakarau tiko na Toga, ka kaya vei ira e dua na nodra i liuliu, o Sefanaia Lualua me “dau malumu na nodra i tovo e vanua, ia me ra tu vakarau voli ga me ra taqomaki ira ke sa na mani yaco dina mai na i valu”.
A basika ki Lakeba o Mara e na i ka 26 ni Okotova ka salavata tiko yani kei na ono na waqavakaviti lelevu, ka ra oso-drigi tu kina na lewe ni nona mataivalu. A sobu yani o Mara ka ra sa waraki koya toka mai na mataivalu ni Toga, sa mani kaya me rau la’ki veitalanoa mada vata kei na Tui Nayau. A balavu sara na nodrau veitalanoa o ya, ka, me vaka ga na kena i vakarau, rau sa qai vei sorosorovi. Era a lesu lala ki na nodra dui vanua na lewe ni mataivalu ne i Mara.
Rau a tokoni Tui Nayau na daukaulotu – o Lyth kei John Malvern ka rau vakasalataki Mara me “vei vutunitaka na nona i valavala ca ka lesu vua na Kalou ni se bera ni vakaleqai”. E a vakaliuca tikoga na i tutu vakaturaga na Lotu. A vola toka vakaoqo o Lyth: “A vinaka sara na nona lomani Ratu Mara na Tui Nayau, ka sa vakaturaga na nona veimaliwai kei ira mai Bau.
Ia, e se tiko voli ga na leqataki ni vakacaca ne i Ratu Mara. E sa baci kaya tiko ni sa lotu, ka sa kaya oti o koya na ka oqori ena veigauna e liu. Au na loma-tarotaka ke na sega ni yaco vua na leqa ena dua na gauna lekaleka walega oqo”.
Ena Siga Tabu ka tarava, a vakayagataka o Lyth me i ulutaga ni nona vunau na i yatuvosa oqo mai na Aisea: “O ira na tamata ca ena sega vei ira na veisaututaki, sa kaya ko Jiova”. A tikoga e lomai Tui Nayau ni na yaco dina ga e dua na veivaluvaluti, ka mani vakarota me sa tara tale eso na bainivalu vou ka volavola talega vua na Tui Toga ko Joji Tupou ka kerea me na veivuke mai ke sa na kabai Lakeba dina o Bau.
A soko vaka ki Moala o Mara ena nona i golegole lesu ki Bau, ka se ca voli ga na lomana. Era mani donuya e dua na waqa ni Toga, ka ra ravuti kece na lewena. E a vosa vakacacataki ira talega na sa lotu mai Moala o Mara, ka tukuni ni ra sotava kina eso na leqa.
Ni yaco yani ki Bau, rau a la’ki toka veilomani vakalailai kei Cakobau ka ni se ogaoga tiko na turaga o ya ena dua na i valu. A vakauta o Cakobau e dua na ka ni loloma vei Tui Nayau ka kaya ni sa vakavinavinaka ni ra sa lotu mai Lakeba, ka sa nuitaka ni na sega ni dua na ka e yaco me vakataotaka na nodra lotu. A kerei Calvert o Cakobau me vakaduavatataki Lakeba kei Bau ka me sa guilecavi na leqa ka kauta yani o Mara. A kau talega ki Moala e dua na i tukutuku me ia tale na tiko veisaututaki ena vanua ko ya.
Sa lotu na Tui Nayau, ka saga o koya me vakuria tiko na nona veiliutaki e na ruku ni lewa ni Lotu. A kaya o koya vua na i vakatawa ni Toga ka dau vakavulici koya tiko, ni a dau yavavala voli na vanua me vakataka na yavavala nei Jamani, ia sa qai dei e na vuku i Jisu Karisito, ka sa vinakata kina me i vakadei ni nona veiliutaki, na vakasama lelevu ni Lotu Vakarisito.
A vakauta e dua na i tukutuku ki Kabara o Tui Nayau, ka vakakina ki Cicia, me ra sa ciqoma na Lotu. Sa tekivu me dau tiko ena lotu ena vei Siga Tabu kece, ka sa vakavulici koya vakawasoma na nona qasenivuli ena veika me baleta na Lotu. Sa dau tokona sara talega na nodra tiko ena vuli na lewenivanua. E ivakadinadina ni sa yaco tiko na veisau e Lakeba, na nodrau sa lotu o Emosi Kau (na mata mai Bau) kei Saulekaleka (na bete qase taudua ni lotu makawa ni vanua e Lakeba).
la, e dina ni ratou sa marautaka na daukaulotu na veiveisau ka sa tekivu yaco tiko, eratou a se leqataka tikoga na nodra i tovo na Toga ka ra sa tu voli e Viti ena gauna o ya. E tukuni ni o ira na qase era sega ni leqataki ira na luvedra, ka vaka kina na nodra sega ni leqataki ira na lewenivanua na turaga. E kaya kina vakaoqo o Lyth: “Sa rui dredre na nodra tiko na Toga eke, ka sa vakatubu leqa tiko vei ira na i tovo ni nodra bula veimaliwai vakataki ira. Oqo e i vakaraitaki ca ki vei ira na kai Viti”. Ena vula ko Jiune 1850, sa mani volavola yani o Lyth ki vua na Tui Toga, o Jioji Tupou, ka kerea me sa lesia mada e dua me mai nodra Kovana na kai Toga ka ra sa tu voli e Viti. A mani gole mai kina e dua na turaga ni Toga ka yacana o Joeli Mafileo, me mai vaqaqa na leqa e sa kune tiko. Ena gauna vata talega o ya, rau a sa lesi kina e rua na i vakavuvuli ni Toga me rau sa dau liutaka na qaravi lotu ena loma ni tolu na itukutuku ka nodra na Toga e Lakeba.
Ratou a vakasaqara matua sara tiko na daukaulotu, e dua na kai Toga ka sa lewe ni Lotu Vakarisito, ka bau via ucuya na Tui o Jioji Tupou, me rawa ni lewai ira ka vakavulici ira na Toga ka ra sa dau vakacaca voli. O ira oqo era sa dau la’ki tokona ga na nodra i valu na vei turaga ni Viti me ra rawata kina na nodra i yau.
Na leqa oqo e se kune sara ga vei rau na turaga ni Toga ka rau sa lotu, ka rau a liu taumada mai ki Viti – o Tupoutoutai kei Lajiki. E tukuni ni rau sega ni dau nuitaki rawa ena dua na ka, ka sega ni tudei na nodrau i valavala. Eso vei ira na qai muri rau mai – me vakataki Sefanaia Lualua (ka la’ki tiko voli mai na koro ko Waciwaci mai Lakeba), o Josaia Laiji (na taci Jioji Tupou, na Tui Toga), vata kei Wiliame Wetasau — e tukuni ni sega ni laurai vei ira na vakabauta vakalotu, ka sega talega ni dei na nodra i tovo. Ena 1850, sa laurai ni sa na dredre me veisau o Mara. Sa sega ni vakaibalebale na nona sa qai ciqoma na lotu na Tui Nayau, ka ni sa qase sara o koya.
Era a tiko e Viti ena gauna o ya eso na i vakavuvuli ni Toga ka ra i liuliu vinaka. E wili eke o Mataiase Vave mai Vanuabalavu, o Paula Vea ka dau veiqaravi ena Tabacakacaka o Viwa, vata kei Joeli Bulu, na turaga ni Toga ka rabailevu sara na nona veiqaravi e Viti. O Bulu a se lako mai ki Viti ena 1838, ka dua vei ira na kena i talanoa rogo ni a sosomaka na ligana ena gusu ni dua na qio ka vakamatea sara. E matai ni iTaukei o koya me lesi me italatala vakadeitaki, ka qaravi Ono-i-Lau taudua o koya mai na yabaki 1850 ki na 1853. Era a cakacaka ena ruku ni nona veiliutaki mai Ono-i-Lau e lewe tolu na ivakavuvuli, 17 na dau vunau, 30 na dau veivakavulici, e 8 na koronivuli kei na 250 na gonevuli. A marautaki ira vakalevu na sa ciqoma na lotu o Bulu ka vola toka kina vakaoqo o koya: “Era sa dau vakamuria vinaka [na lewenivanua] na ivalavala ni lotu, ka ra sa dau vakarorogo vinaka talega. Era sa dau kusarawa yani ki valenilotu ni ra rogoca na qiri ni lali, ka ra sa dau vaka muria na wilivola [e koronivuli], dau vakatabuya na siga, ka ra dau masu lo. Era dau cakava oqo ena veisiga kece. O ira ga na gonelalai era sega soti ni ra dau vakamuria vinaka sara na caka- caka ni lotu, ia era sa dau galeleta ga vakalevu na wili Vola Tabu.”
