Sa vica mai na macawa na noda wilika tiko na itukutuku me baleta na vale eda kilai tani kina na iTaukei. Sa toka e ra na kena ikuri. Ni sa wiliwili sara yani.
Yavusa o Lemaki
ERA kai polanisia na Lemaki, ni ra a tiko taumada mai Samoa, ena yanuyanu o Manono; ni bera ni ra dewa i Toga, e Mu, ni a koroturaga tiko ena gauna ya; sebera kina o Nukualofa, me vaka eda sa kila levu tu nikua. Ena kena italanoa, e rua na veitacini mai Samoa, e rau a takasa e Toga. Ena nodrau tiko e Toga, rau donumaka sara e dua na veitau waqa. E dau qaravi ena veiyabaki na veisisivi vakatasosoko e Toga, dau veisisivi tale ga kina na turaga Tui Toga, ka sebera vakadua ni bau qaqa. E rau mani veisautaka e vica na gacagaca ni waqa na veitacini ena nona waqa na Tui Toga, vakavuna me qaqa kina. Ena levu ni nona marau na Tui Toga, e okati rau me rau lewe ni nona vuvale.
Dede ga vakalailai, e lomana na Tui Toga me lai kerea vua na Tui Nayau ena gauna ya o Roko Taliai, e dua na nona drua. E rau a taya na waqa na veitacini e Kabara ni levu kina na vesi.
Ni raica na nodrau cakacaka na Tui Nayau, e qoroa na maqosa kei na vakatagedegede ni kila e rau taukena. Ni sivi vakarabaraba na tolo ni kau lelevu, na vesi, qai semasema vata me bulia na dago ni waqa. Na itata ni waqa oya era vakatoka na yavusa Lemati me “tavonovono”. E kena ivako na magimagi, kena saubulu na bulu ni niu. Sega ni vakayagtaki kina na ivako, e vesu ga ena magimagi. Ia, qori na kila e rau taukena na veitacini Lemaki, ena gauna ya ka sebera sara kina na cakacaka ni veivakatorocaketaki me vaka eda sa donumaka tu nikua. Sa duatani na levu ni nona qoroqoro na Tui Nayau, a mani kerea vua na Tui Toga, me rau taya e dua na nona waqa.
Ni oti na ta waqa, era lesu kece na lewe ni ilakolako nei Tui Toga, ia sa dei tiko ga na kerekere ni vanua, me dua na nona matai na Tui Nayau. E rau mani kauti ira mai na nodrau liga ni cakacaka na veitacini Lemaki, ka ra biuti Toga; eso vei ira era tiko e Vulaga, ena gauna qo.
E rau mani toka na veitacini, ina Mataqali Vuanirewa; ena kena tokatoka o Jafau kei Lemaki, era sa tubu me lewe levu tu ena gauna qo. E dua na kena iwase era tiko e Kabara, era matai.
Na iliuliu ni yavusa na Lemaki. Na cagi ni cakacaka o Lea, ka nona ivukevuke o MatauVave.
E dau nona itavi na Lemaki me rogoca na melo ni vanua, ke gadrevi me ta na waqa, ena vakauta na itukutuku vei Lea, ka ra solevaka na lewe ni yavusa mai Kabara, na melo ni vanua. E Viti, era vakatokai na yavusa qo me Lemaki, ia mai Samoa, era vakatokai me Lemati.
iTavi ni Lemaki kei na Jafau
Era tiko e Lakeba na Lemaki, ka ra dauni ta waqa nodra na Tui Nayau. Era toka e Kabara na Jafau, era nona dau ni tara vale, kei na sivisivi na Tui Nayau.
Ena dua na veisisivi tara bure ka ra vakaitavi kina na Jafau, mani lewa na Tui Nayau ena gauna ya o Roko Taliai me sa veisau na nodra itavi. Meratou dau ni ta waqa na Jafau, ka ra dau ni tara vale vakaviti, kei na sivisivi na Lemaki.
E veisautaka na nodrau itavi, ni a vakalewa e dua vei rau na veitacini Lemaki, na taratara ni vale ka ratou qarava na Jafau, ni sega ni veiganiti me nodra vale na Turaga.
Ena gauna qo, era se qarava tiko ga na nodra itavi, me vaka na lewa vakaturaga.
iTovo ni tara vale na Yavusa Lemaki
Ni tara na vale ni vanua, ena la’ki vakaraitaki vei Lemaki kei ira na nona yavusa [o ira na matainivanua]. Ena tuberi na kena kamunaga, kau na itukutuku i Kabara vei ira na yavusa me vakarautaki na kau ni vale.
Ena siga ni tara vale, ena dau lose na yaqona me wai ni cakacaka, ka gunu iliu o Lemaki veitalia ke tiko na Saunivanua – ena vanua oya.
Ena dau vakamacalataka rawa o Lemaki na itaratara ni vale, ka solia na nona veivakadonui vei ira na liga ni cakacaka. Ia, ena sega ni tiko ena vanua ni tara vale, ena gole ina burekalou. O koya e vinakata me lai tara vale, ena gole taumada ena burekalou, me lai cakava e dua na yaqona ni nona kerekere me lewena na ilawalawa ni tara vale. E tabu ni gole vakadodonu ina vanua ni tara vale.
E dau vakaraitaki tale ga ina vanua, ni sa vakarau tara na vale ni sau; ena dau kelivaki na vale. Qo na magiti dau cabo ni sobu na imatai ni duru ka vakatokai na “duru ki lagi”.
Na gauna sa oti kina na vale, ena gole o Lemaki vua na Sauturaga me lai vakaraitaka ni sa oti na vale, ka cabo na kena magiti na “vakasoburi” kei na iyau.
Taratara ni vale era kila na Lemaki
Na vale vakaviti e sega ni dau vakarumu, e tiko ga na vanua ka vakatokai na “vakapuipui” me nodra loqi tabu na turaga. E sega ni dau vakatubaleka na nodra vale na turaga, e vakatuba levu ga. E vakatabui me dua e vakairoiro e loma, e dau taqomaki ira tale ga na turaga mai na kedra meca, na itaratara ni vale va qori.
E vica toka na itaratara ni vale era dau tara na Lemaki, dua e vakatokai na “vakadawadawa”. Na vakadawadawa — ni tiko ena mua ni icoka, e kau balavu.
Na vale tauloto kena ibalebale ni sukuwea na vale. E sukuwea na kena duru, na kubulolo. Na isema ni vale vakatokai na pakapa, e dau vesu vata iloma na kau.
Vale vakacokotu
Era dau tara vale cokotu na qase ni vanua o Taladrau ena colo kei Nadroga Navosa. E rua tiko na mataqali vale vakaviti era dau tarâ. Dua na kena mataqali na “toto” e tautauvata kei na taratara ni vale vakaviti dokaleka (vakaboutoka). Na kena ikarua, na vale cokotu, ka ra maroroa na kena italanoa, kei na kena kilaka na qase ni veiyavusa ena vanua o Taladrau ena tikina o Nadrau. E lesi vakavanua na itavi ni veiyavusa ena tara ni vale cokotu.
E matalia na itaratara ni vale cokotu ni dua ga na kena bou. Na kena rau (drau) e tali me tara qele ka sega ni dau musu. Ia na veivale vakaviti ena veiyasai Viti, e dau musu na rau me laurai na lalaga ni vale.
Ena lomadonu ni vale, e tali vaka mokimokiti se wirini, me vavaku na gasau kei na rau (drau), me “lolovulo” me vesu kina na kaco ni vale. Ni dua e raica yani e tuba na vale, e nanuma ga ni vale mokimokiti, ia e sega. E tara na vale cokotu me maroroa na vanua ena gauna ni valu. E dua na kena ivakaraitaki, ni lekaleka na katuba ni vale. Ni dua e curu e loma ni vale, ena cuva ni curu e loma. Ena bogi, ni dua e raica na irairai ni vale cokotu, e vaka na irairai ni vatu. Ni ra kaba yani na meca, ena bogi, era na raica ga na vatu, ka lala tu na koro.
Veiqaravi vakavanua baleta vale cokotu
Ena gauna e liu e Naga, Nadrau, e dau kerei kina vanua na tara ni vale cokotu.
Era na qai bose na qase ni vanua kei taukei ni vale vou, mera veitalanoataka na veika me qaravi. Na inaki ni veitalanoa taumada, me matata kina na kena vakarautaki na magiti kei na iyau ni tara vale; me vaka na “drigi ni duru” – dau cabo kina na magiti ni vakasobu duru, kei na “magiti ni tabu ni yavu”, “magiti ni vakataba” – dau vakarautaki ena gauna sa tekivu tali kina na rau (drau), “magiti ni vakajiobibi” — dau vakarautaki ni tali oti na gasau, na lalaga ni vale, ni bera ni vakacokotaki, e dau vakarautaki talega na “vakasiro ni delavuvu” — qo na tabua e tuberi mera siro mai kina na dau tali rau, ni oti na tali rau. Na iotitoi ni veiqaravi e dau caka — e vakarautaki na “magiti ni buta ni vale” — qo na solevutaki ni vale vou, ni tara oti na vale.
Ra tu vata qai vuvu na wai
Na iotioti ni vale cokotu a tara e Nadrau a tara ena 1992. Mai na gauna ya, me yacova na 2019 – era sa qai mai tara tale kina e dua na vale cokotu. E cakacakavata, ka duavata na vanua ena nodra sasaga me qaravi na itavi levu qo. E tiko na ibole ena cakacaka levu vaqo “ni tuvata qai buburekwa na wai”.
Na cakacaka ni tara vale cokotu, e dodonu me dau solevaki, baleta ni cakacaka levu, ka gadrevi kina e levu na liga. Ena vinakati me solevaki me rawa ni qaravi vakavinaka.
Mai Nabawaqa, Nadrau na tara vale cokotu e vaqaqacotaka na nodra veiwekani. Na vuna levu, ni ra dau curuma na nodra veimata ni katuba ena nodra lai kerea na iyaubula me tara kina na vale. Era na dau sikova na veiyavusa, veimataqali kei na kena tokatoka, ena nodra lai vakaraitaka na nodra kerekere.
Ena levu na gauna era sa dau beca na iyaubula. Ia, ena tara ni vale cokotu, era raica na kena vakayagataki na iyaubula e tu wavoliti ira me isosomi ni iyaya ni tara vale vakavalagi, ka kilai levu tu ena gauna nikua.
Era solesoloevaki na vanua o Taladrau ena nodra vakaitavi taki ira ina tara ni vale cokotu. Era sa qai mai rogoca ka vulica kina na vucu kei na cibi dau lagati ka cibitaki ena gauna ni tara vale. E kuria na nona itukutuku ena nona vakamacalataka ni tara vale cokotu, e vakarautaki ira na nodra gone mera kua wale ga ni rogoca tu vakaitalanoa na ivakarau ni tara vale, ia mera vakaitavi ena kena tara e dua na vale cokotu.
Na vale cokotu e ivakaraitaki ni taucoko. E vakaraitaka na irairai ni vanua ni taucoko, ka qaqaco tu na kena veiwekani. E vakaraitaka na taucoko ni taukei ni vale, ni maroroya na nona veiwekani, ka liga kaukauwa ena veiqaravi. Ni tara e dua na vale kau, se vale kava, e rawarawa sara na nona qaravi o matai ni vale, ena vale cokotu, ena qaravi na vanua o Taladrau ena kena veikoro. Era na vakani, vagunuvi me yacova ni oti na tara ni vale. Na vale talega, ena maroroa na vanua kei na kena veiwekani.
