Na Bose ni Turaga (BnT) ni 1876 e a vakayacori mai Waikava, Vanua Levu. Oqo talega na matai ni BnT e a tiko kina na turaga na kovana o Sir Arthur Gordon. E a vodo yani ena waqa na Smythe.
Na bose oqo e a tekivu ena Vukelulu ika 22 ni Noveba ka lai cava ena Vukelulu na ika 13 ni Tiseba. E a 17 taucoko na siga ni bose.
Ena macawa sa oti, eda a raica na matai ni BnT ka vakayacori e Draiba, Ovalau. Eda a taleva eso na ulutaga ka veivosakitaki ena veisiga yadua ena sota siga 10 oya.
Ia sa na veisau toka vakalailai ena macawa oqo. Me vaka esa balavu cake na bose, esa na laurai ga eso na ulutaga ka ra a veitalanoataka na noda turaga ena nodra sota mai Waikava.
Agilosi
Ena nona a soli tukutuku o Roko Tui Lau, e a rogo kina ni dua na marama e Matuku e kaya ni ra sikovi koya na agilosi. Era sa vakabauti koya e dua na iwase ni tamata e Matuku kei Totoya.
Sa tukuna na marama oya vei ira era sa muri koya me ra kau kakana yani me ra solevuti ira na agilosi.
Ni sa caka na kena veitalanoa, era a kaya ni turaga ni yaco tiko na veika vakaoqo baleta ni sega ni qaqaco sara tiko na veiqaravi ena tabana ni lawa.
Vakalatilati
E tukuna na turaga ni lewa itaukei (native magistrate) e Lau ni dua na dredre e sotava tiko. Na gauna e via qarava kina na nona itavi, era qai dau vakalatilati na vavalagi.
Ena tikina oqo e a veitokoni kina o Roko Tui Ra. Sa mani kerea talega me vakamatatataki na nodrau dui itavi na turaga ni lewa itaukei kei ira na vavalagi.
Kaivesu
E tukuna talega o Roko Tui Lau ni o koya esa qarava na nodra vakani na kaivesu ena yasana oya.
Sa qai rogo mai ena loma ni bose e dua na vakasama. O ira na kaivesu, me sa vakani ira ga o Roko. Me kua ni vakacolati kina o ira na Buli. Ni soli vei ira na Buli, era sa na baci lai vakaogai kina na lewe ni vanua.
Ra vakadonuya na turaga me ra kua ni lewai vakataucoko na kaivesu ni yasana (provincial prisoners) mai na matanitu.
Me wasei rua na nodra cakacaka. Ena Moniti kina Vukelulu, me ra cakacaka vua na Roko. Ena Lotulevu kina Vakarauwai, me ra qarava na cakacaka e baleta na matanitu.
Tei vauvau
E tukuna o Roko Tui Kadavu ni sa toso vinaka na cakacaka ni tei vauvau. Sa tei e vitu na iteitei lelevu.
E kaya talega ni toso vinaka tiko na kena saumi na ivakacavacava.
Sa qaravi tiko na veilewai ena veivula ena tikina eso.
Tukuna talega o Roko Tui Kadavu ni so na Buli era sega soti ni dinata na nodra itavi. Ia, na malumalumu oqo e laurai tiko ena so tale na yasana.
Veileti ni qele
Ena nona soli tukutuku o Roko Tui Macuata, e tukuna ni sa tiko e dua na dredre me baleta e dua na tikini qele e Daivato. Eso era kaya ni qele vaka-Natewa ka so era kaya ni qele vaka-Macuata.
Valu e Colo
Tarai ira toka e vica na yasana e Viti Levu na ivalu ena colo kei Viti Levu. Rau tukuna na Roko Tui Nadroga kei na Roko Tui Ba ni bera tiko na kena saumi na ivakacavacaca baleta ni ra oga tiko ena nodra valuti o ira era vakaduduile tiko.
O ira oqo era sega ni kila na lewa ni matanitu koloni ka ra sa lesuva tale na nodra ivalavala makawa. Ia ena loma ni yasana e rua, e toso tikoga na sasaga me saumi na ivakacavacava.
Ni namaka ena macawa ka tu mai na itukutuku ni bose tarava.
